‘Wit-Rusland is geen vrije samenleving, maar ook geen wrede dictatuur’

Wit-Rusland is op zichzelf aangewezen én op de Russen. Die kwetsbaarheid vergroot de kans op politieke spanningen. Maar in de hoofdstad Minsk zitten de terrassen vol en wordt er gedanst op westerse beats.

Vanuit Sint-Petersburg kun je met een veel te warm gestookte nachttrein door de Russische venen en wouden sporen naar Belarus, beter bekend als Wit-Rusland. Grenzend aan de Baltische Staten, Rusland, Oekraïne en Polen vormt het de geografische spil van Oost-Europa. Wit-Rusland heeft amper 9,5 miljoen inwoners en is dunbevolkt. Maar dat maakt het niet minder strategisch. Het is een van de zogenoemde bloedlanden: een frontlijnstaat tussen Rusland en het Westen. Polen en Litouwen zien het als een mogelijke uitvalsbasis voor Russische troepen als het ooit zou komen tot een conflict. Moskou zelf beschouwt het als een dam tegen het Westen. Maar hoe staat het met de Russische invloed hier? De president van Wit-Rusland wordt de laatste dictator van Europa genoemd. Wat is daarvan aan, en is er met de recente betogingen een nieuwe revolutie op til?

Wit-Rusland is een vreedzaam land. In tegenstelling tot de Russische grensprovincies zijn de steden keurig en de datsja’s op het platteland kleurrijk en mooi onderhouden. Het land heeft een bekoorlijk samenspel van uitgestrekte velden, wouden, meren, gemoedelijke mensen en een verbluffend veelzijdige fauna. Overal op het platteland zijn er markten waar fruit, groenten en bloemen worden verkocht. In Minsk zitten de terrassen vol. Er wordt gedanst op een stevige westerse beat en gepicknickt aan het water. Opvallend veel jongeren behelpen zich prima in het Engels en zijn vooral erg openhartig. Een hipster trimt baarden, overal kun je bio eten en er is een centrum voor jonge IT-bedrijfjes. De politie is minder zichtbaar op straat dan in eender welke West-Europese stad.

Achter de façade schuilt een andere samenleving. Als ik een koopcentrum binnenloop, valt het meteen op: dit is een planeconomie. Langs de marmeren trappen geen schreeuwerige reclame, maar vergulde hamers, sikkels en sterren. Op de eerste verdieping vind je sokken, eindeloze rijen sokken, allemaal gefabriceerd in Wit-Rusland, alsook een dozijn verkoopsters, maar nauwelijks klanten. Iets verder op de Niezalieznascilaan ligt een machtig classicistisch gebouw: het kantoor van de KGB. Buiten het centrum liggen grote fabrieken, staatsfabrieken. Rondom de tractorfabriek heb je een fabriekszwembad, een fabriekstheater en een fabrieksziekenhuis. Belangrijke exportmarkten zijn Rusland, Oekraïne, Kazachstan, Iran en Noord-Korea. De lonen in de tractorfabriek zijn laag: een kleine 300 euro per maand, minder dan de helft van het gemiddelde loon in Polen. Dat én de beperkte ruimte voor privé-initiatief verklaren waarom zo veel inwoners het land verlaten.

Satelliet

Ik trek de stad in om meer over de geopolitieke positie van het land te weten te komen. Voor het centraal station van Minsk kijken reizigers aan tegen twee imposante stalinistische torens, opgetrokken nadat de Russen de hoofdstad op de Duitsers hadden heroverd in 1944. De Russen zijn sindsdien nooit echt vertrokken. ‘Wit-Rusland is geen bufferstaat van Rusland, wij zijn gewoon een satelliet. Hier laat de Russische ambassadeur de president wachten.’ Dat is de inschatting van een belangrijke EU-ambassadeur met jaren ervaring in Oost-Europa. ‘Moskou is er alles aan gelegen om te vermijden dat het na Georgië en Oekraïne ook Wit-Rusland verliest. Het is bereid ervoor te vechten, maakt u zich geen illusies.’ De imposante Russische ambassade ligt ironisch genoeg aan de achterzijde van het Paleis van de Onafhankelijkheid. Ruim tweehonderd diplomaten zijn er aan de slag.

Status, dat is wat er vooral op het spel staat. De Russen zijn als de dood voor een nieuwe volksopstand in hun invloedssfeer. Er zijn ook strategische belangen. Via Wit-Rusland wordt meer dan twintig miljard kubieke meter aardgas per jaar naar Europa gepompt. Ten noorden van Minsk staan enorme pylonen in het grasland waarmee Rusland onderzeeboten in de Baltische Zee aanstuurt en ten zuiden van de hoofdstad staat een radarcomplex dat vijandige raketten moet detecteren. ‘De militaire samenwerking met Rusland gaat erg ver’, legt defensiespecialist Dzianiz Melyantsov uit. ‘We maken deel uit van een defensiepact en in oorlogstijd komen onze troepen onder het bevel van het Russische Westelijke Militaire District. Dat maakt ons erg afhankelijk.’

Naburige landen zijn nerveus, vooral omdat de hele spoorweginfrastructuur van Wit-Rusland gelijkvormig is met de Russische. Zwaar militair materieel kan daardoor snel worden aangevoerd en gevechtstroepen zouden in geen tijd kunnen doorstoten tot Suwalki, een corridor tussen Wit-Rusland en de Russische exclave Kaliningrad. De Estse minister van Defensie waarschuwde dat het Kremlin de recente grootschalige oefening in Wit-Rusland kon aangrijpen om het land te bezetten. ‘Fors overdreven’, oordeelt Melyantsov. ‘Onze regering heeft ervoor gezorgd dat aan de oefening dit jaar 3000 Russen deelnemen tegenover 10.000 soldaten uit ons land. We willen heus geen Russische kolonie worden.’

Waakzaam

‘We zijn waakzaam’, gaat hij verder. ‘Moskou wilde een luchtmachtbasis in ons land. Dat hebben we niet toegestaan, want we hebben zeer goed kunnen zien hoe de Russische inlijving van de Krim werd vergemakkelijkt door hun controle over een luchtmachtbasis. We hebben 60.000 soldaten en 300.000 reservemilitairen. Als dat niet genoeg zou zijn, zullen we de Russen bekampen vanuit onze wouden zoals we dat met de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben gedaan. Onze president Aleksandr Loekasjenko heeft Rusland gewaarschuwd dat hun oorlog tegen de Tsjetsjenen een kleutertuin zal zijn in vergelijking met wat ze hier te wachten staat.’

De samenwerking met Europa blijft beperkt. De helft van de Wit-Russische uitvoer is bestemd voor Rusland, slechts een vijfde voor Europa. Wit-Rusland staat voor ongeveer tien miljard dollar in het krediet bij Rusland en is sterk afhankelijk van goedkope Russische aardolie die het vervolgens raffineert en duurder doorverkoopt aan landen als Nederland. Sinds enkele jaren zet Minsk daarom zwaar in op China. De ene na de andere minister reist af naar Peking. De wapenfabrieken uit dit land hebben een flinke bijdrage geleverd aan de modernisering van de Chinese krijgsmacht, maar sinds kort is Wit-Rusland zelf wapens uit China beginnen in te voeren. De twee houden tegenwoordig ook gezamenlijke antiterreuroefeningen. Minsk wil daarmee vooral een signaal geven aan Moskou dat het ook andere strategische partnerschappen onderhoudt. Commercieel probeert het een landhaven op de nieuwe Zijderoute te worden. Even buiten het centrum investeerde het 200 miljoen dollar in een investeringszone: het Great Stone Park.

‘Dit is maar het begin’, zegt de directeur van het park me. ‘Wij willen hier fabrieken, IT en onderzoek aantrekken.’ Ik staar naar een maquette met honderden futuristische gebouwen, loodsen, wegen en spoorwegen. Vijf jaar lang werken ze hier al om Chinese investeerders aan te trekken. Ze krijgen tien jaar vrijstelling op winstbelasting, dragen minder bij aan de sociale zekerheid en kunnen grond kopen aan lage prijzen. Ik vraag wat de Chinese vlaggetjes betekenen op zijn maquette: ZTE, Huawei, China Merchant Group. ‘Marketing’, krijg ik te horen. ‘En logistiek. China ziet Wit-Rusland als een hub voor uitvoer naar de EU en Rusland.’ Wat later toeren we door een onmetelijk ontbost braakland. Kilometers wegen liggen er. Maar op een drietal gebouwen, een administratief hoofdkwartier en een distributiecentrum na is het leeg. Chinese bouwvakkers kuieren doelloos rond. Driehonderd zijn er en daarvoor waren het er duizend. De eerste fabriek wordt intussen gebouwd door Oostenrijkers.

‘Loekasjenko zit eigenlijk muurvast.’ Een oudgediende van het ministerie van Defensie die anoniem wil blijven, legt me uit hoe de Russen de politiek manipuleren. In april waren er betogingen in Minsk. De president beweerde daarop dat een terreurorganisatie, het Witte Legioen, het land wilde destabiliseren. Verschillende verdachten werden opgesloten op beschuldiging van verraad en dat ontlokte op zijn beurt bezorgdheid van Europa over mogelijke schijnprocessen. ‘Net dàt speelt Rusland in de kaart. Het wil een wig drijven tussen ons land en de EU. De Russische inlichtingendiensten hebben de onze geïnfiltreerd en zouden minstens deels de bron zijn van de geruchten over het Witte Legioen. Dit is de stilte voor de storm. Aan de andere kant van de grens hebben de Russen twee nieuwe brigades opgericht, werden duizenden wagons voor tanks besteld en is een levering van 35.000 lijkzakken geplaatst.’

‘Die stoere taal van onze president aan het adres van Rusland is onzin. Loekasjenko is een typische Sovjetleider en zijn lot hangt volledig af van het Kremlin. Als de Russen de olie- of de kredietkraan dichtdraaien is het binnen drie jaar gedaan met zijn regime’, hoor ik van Andrey Dynko, hoofdredacteur van de oudste Wit-Russische krant, Nasa Niva. ‘Eigenlijk is de situatie erg pervers. Aan de ene kant zegt Loekasjenko tegen de Russen dat hij onmisbaar is als schild tegen het Westen, en aan de andere kant zegt hij tegen zijn eigen bevolking dat hij een schild is tegen de Russen. Hij jaagt mensen angst aan door te beweren dat een sterke oppositie Moskou zou aanzetten om net zoals in Oekraïne te interveniëren: Leer leven met Loekasjenko of het wordt oorlog.’

In 2006 werd Dynko opgesloten en zijn krant tijdelijk opgedoekt. Maar is Loekasjenko dan echt zo’n dictator? ‘Kijk, doorgaans is het een zachte vorm van dictatuur, maar toen in januari dit jaar enkele duizenden mensen riepen om zijn ontslag, sloeg hij de demonstraties hard neer en vlogen honderden mensen in de gevangenis met de smoes dat zij deel zouden uitmaken van een terroristisch netwerk. Meestal is zijn bewind er een van economische discriminatie. Houd je je mond, dan mag je werken in een staatsbedrijf en anders vliegen jij en je familie eruit. De meeste mensen liggen eigenlijk niet wakker van de politiek. Ze kunnen in hun privéleven doen wat ze willen en zijn bang voor onrust. Bij de middenklasse, de opgeleide jongeren en de intellectuelen ligt dat anders.’

Tijd

De avond voor mijn vertrek wandel ik naar ‘het eiland der tranen’, een van de vele gedenkplaatsen van de bloederige Tweede Wereldoorlog die Wit-Rusland een derde van zijn bevolking kostte. Net als elders in Wit-Rusland komen hier opvallend veel jonge mensen hun eer betuigen met knuffelberen en bloemen. Ik heb Wit-Rusland ervaren als een aangenaam land met fijne mensen, gecultiveerde mensen die trots zijn op hun cultuur en hun onafhankelijkheid. In het Bolshoiballettheater en de Filharmonie woonde ik voorstellingen bij van een ongekend hoog niveau voor een publiek dat ze intensief beleefde. In de restaurants experimenteerden chefs creatief met respect voor lokale tradities. De mensen waren ook minder gehaast en leken tijd te maken voor elkaar. Uit de meeste peilingen blijkt dat Wit-Rusland geen gelukkig land is, maar het ook niet slechter doet dan andere landen uit de voormalige Sovjet-Unie.

Wit-Rusland is uiteraard ook geen vrije samenleving. De economie is gestuurd, er is een personencultus rond de president en de politieke rechten zijn beperkt. Maar dit is geen wreedaardige dictatuur. Dit is een land dat zich geleidelijk aan zou kunnen ontwikkelen tot een democratie en een economie met meer ruimte voor private ondernemers. De sterke leider lijkt het goed voor te hebben met zijn mensen. De bevolking is goed opgeleid. Er staat een nieuwe generatie ruimdenkende beleidsmakers en ondernemers klaar. De meeste jongeren wilden vooral dat hun land als volwaardig deel van Europa zou worden beschouwd. Toen ik na een Bolshoiballet door het park terugliep naar het hotel, bedacht ik me dat we in West-Europa misschien ook wat genuanceerder mogen zijn. Hier in Wit-Rusland is de politieke macht verpletterend, maar is de cultuur veel minder aangetast door de verpletterende monoculturen van de commerciële massamedia en massaconsumptie.

De context voor een geleidelijke transitie is evenwel vijandig. De bewegingsruimte van Wit-Rusland is aanzienlijk beperkt door de spanningen tussen Rusland en het Westen. Opkomende landen zoals China zien Wit-Rusland als een transitland, maar niet als een volwaardige partner. Europese lidstaten zoals Polen willen dan weer niets weten van concurrentie met de goedkopere arbeiders hier. Wit-Rusland is op zichzelf aangewezen én op de Russen. Die kwetsbaarheid zet een rem op de vooruitgang, vergroot de kans op politieke spanningen en dus onvermijdelijk ook op het soort van anarchie dat erg hard heeft toegeslagen in mijn volgende bestemming: Oekraïne.