Wie was Wagner-baas Jevgeni Prigozjin? Van crimineel tot huurlingenleider

Ooit verkocht hij hotdogs in de straten van Leningrad, nadien voerde hij een leger van huursoldaten en criminelen aan in Oekraïne. Wie was Jevgeni Prigozjin? We geven, ongewijzigd, een profiel mee dat begin dit jaar verscheen.

Het is verleidelijk om in Jevgeni Prigozjin een cartoonfiguur te zien. Met zijn karakterkop, lichte bochel en donderende stem zou hij zonder problemen gecast kunnen worden als een James Bondslechterik in een monumentale villa met praalfonteinen, tot de tanden gewapende bodyguards en mitrailleurs die achter tropische sierplanten staan opgesteld. Het is een erg misleidende karikatuur, die hem bovendien op een gevaarlijke manier onderschat. Prigozjin is in de eerste plaats een geboren entrepreneur met een feilloos gevoel voor zakelijke opportuniteiten, een talent voor logistiek en een totaal gebrek aan scrupules. Het zijn drie karaktereigenschappen die in het strijdbare Russische ondernemersklimaat van levensbelang zijn.

Wagner speelt in op het diepgewortelde wantrouwen dat Russen voor overheidsinstellingen koesteren.

Ria Laenen (KU Leuven)

Nochtans lijkt Prigozjin hoegenaamd niet in de wieg gelegd om multimiljonair te worden. Hij groeit op in een eenoudergezin in het Leningrad van de jaren zestig en zeventig. Als twintiger is hij een ordinaire beurzensnijder, die met een drietal maten inbraken en gewapende overvallen pleegt. Bij een van die overvallen wurgt hij zijn slachtoffer tot ze het bewustzijn verliest. In 1981 wordt hij veroordeeld tot een gevangenisstraf van twaalf jaar. De straf is extra zwaar omdat hij ook minderjarigen voor zijn bende heeft geronseld. Terwijl de Sovjet-Unie door een diepe economische crisis gaat, verblijft Prigozjin in verschillende gevangenissen en strafkampen. Zelf noemt hij de ervaring vormend, deel uitmakend van een ‘traditie uit het oude Roes’: ‘als een jongetje zich misdraagt, maken we een man van hem door hem te straffen.’

Wereld

Wereld

Waarom Prigozjin sterker uit de confrontatie met het Kremlin komt

Wanneer hij na bijna elf jaar vrij komt, staat de Sovjet-Unie op omvallen. Het Russische volk, weldra bevrijd van de ketens van het communisme, krijgt de kans om van politieke vrijheden te proeven, maar heeft vooral zin in worst. Dat laatste is exact wat Prigozjin zijn stadsgenoten zal aanbieden. Hij start met een hotdogstand, en bouwt in ijltempo een culinair imperium uit. Vlaggenschip van zijn restaurant- netwerk is New Island, een poepchic restaurant op een boot die voor anker ligt in de Neva. New Island wordt een van de favoriete restaurants van de Peterburgse beau monde, waar een zekere Vladimir Poetin in de jaren negentig viceburgemeester is. Wanneer Poetin in 2001 de Japanse premier Yoshiro Mori ontvangt in Sint- Petersburg, troont hij hem mee naar New Island. Prigozjin schept in hoogsteigen persoon de maaltijden uit.

Wanneer die Peterburgse fine fleur in het spoor van de nieuwe president een knus plekje voor zichzelf uitzoekt in het Russische overheidsapparaat, zijn er eens te meer zaakjes te doen voor genetwerkte ondernemers zonder scrupules. Prigozjins bedrijf Konkord wordt een van de hofleveranciers van de Russische staat. In 2003 verzorgt het de catering voor Poetins verjaardagspartijtje, in 2008 de inauguratie van de nieuwe president Dmitri Medvedev. Lucratiever zijn de exquise overheidscontracten die Prigozjins ondernemingen te beurt vallen. Vanaf 2010 voorzien Prigozjins bedrijven onder andere het Moskouse schoolsysteem, verschillende ministeries en het Russische leger van maaltijden. Gaandeweg breidt Prigozjin zijn imperium uit met dienstenbedrijven allerhande, die zich maar wat graag te goed doen aan de staatsruif.

Trollenfabriek

Zoals alle succesvolle entrepreneurs die aan de rol gaan met het Russische regime, huldigt Prigozjin het principe van de discretie. Hij opereert in de schaduw en kijkt immer uit naar nieuwe economische opportuniteiten. Sinds de terugkeer van Poetin naar het presidentschap in 2012 blijven die niet beperkt tot toiletten schoonmaken en matig gegaarde gehaktballen bereiden. In 2014 wordt hij de eigenaar van het Agentschap voor Internetonderzoek, de beruchte trollenfabriek die zal proberen om de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 te beïnvloeden. Het Agentschap speelt in de eerste plaats een binnenlandse rol. Prigozjin zet het vooral in om online de lof van Vladimir Poetin te zingen en de anticorruptieorganisatie van Aleksej Navalny aan te vallen. Het is slechts een radertje in het media-imperium dat Prigozjin de voorbije tien jaar heeft uit-gebouwd.

Maar de interessantste zakenactiviteit die Prigozjin in 2014 ontplooit, is de Wagnergroep. Die huurlingengroep brengt hij onder het commando van Dmitrij Oetkin, een officier uit de beruchte inlichtingendienst GROe die wegens zijn nazistische sympathieën de roepnaam Wagner draagt. Hoewel privémilities volgens de Russische wet illegaal zijn, springen ze sinds de terugkeer van Poetin als paddenstoelen uit de grond. De vraag naar huurlingen is groot, en komt voornamelijk vanuit het Kremlin. Voor het regime heeft het inzetten van groepen als Wagner tal van voordelen. Huurlingenbedrijven als Wagner opereren zonder scrupules, zijn niet gebonden aan logge administratieve procedures, zijn vaak goedkoper en niet zelden effectiever dan de reguliere delen van het Russische overheidsapparaat. En het Kremlin kan ontkennen dat het iets met Wagner te maken heeft. Officieel bestaat Wagner niet eens.

Sinds de Russische annexatie van de Krim in 2014 valt er immers grof geld te verdienen in de hybride oorlogsvoering die Rusland aanjaagt. Zo wordt Wagner ontplooid in de Volksrepublieken Donetsk en Loehansk, waar Rusland sinds 2014 oorlog voert met het Oekraïense leger. In Syrië vecht Wagner vanaf september 2015 aan de zijde van het Russische leger. Via zijn oliebedrijf Evro Polis krijgt Prigozjin een aanzienlijk deel van de Syrische olie- inkomsten in handen. Vanaf 2017 breidt Wagner zijn actieterrein uit naar het Afrikaanse continent. In landen als de Centraal-Afrikaanse Republiek, Mali, Sudan en Madagascar verleent Wagner hand- en-spandiensten aan het lokale regime en legt het daarbij zijn hand op de lokale grondstoffen. In Libië strijdt Wagner sinds 2020 aan de zijde van de Libische krijgsheer Khalifa Haftar.

‘Wagner is niet zomaar een privébedrijf’, zegt Sophie, woordvoerder namens All Eyes on Wagner, een journalistencollectief dat het doen en laten van de Wagnergroep opvolgt. Sophie, die uit angst voor repercussies haar familienaam niet vrijgeeft, benadrukt dat Wagner enkel actief is in landen waar Rusland strategische belangen ziet. ‘Het is een beleidsinstrument in dienst van de Russische overheid.’ Bovendien gaat Wagner een stuk verder dan de klassieke bewakings- en vechtopdrachten. ‘Ze leveren een soort totaalpakket’, aldus Sophie. ‘Ze zorgen voor vrijheid in militaire zin, bijvoorbeeld door rebellenbewegingen te bestrijden. Maar vaak leveren ze ook politieke adviseurs, die regimes helpen om verkiezingen te winnen. Ze financieren lokale media die een pro-Russische en anti-Europese lijn aanhouden.’ Naast een rist voormalige militairen stelt Wagner ook zeer specifieke profielen te werk, zoals dronepiloten en geologen, die op zoek gaan naar zeldzame mineralen en grondstoffen.

Wagneruniversum

Wagner zelf blijft allesbehalve low profile. De groep heeft de voorbije jaren een heus Wagneruniversum gecreëerd. Russen met een voorliefde voor moorddadige doods- eskaders kunnen T-shirts en truien kopen met het Wagnerembleem op. In 2017 brengt Wagner Nasijm Gerojam (‘Aan onze helden’) uit, een rapvideo waarin de heldendaden van de huurlingengroep bezongen worden. Op de beelden is te zien hoe Wagnersoldaten een gebouw in een kapotgeschoten Syrische stad bestormen en met tanks door de Syrische woestijn razen. ‘Ik zal voor altijd in jullie herinnering blijven’, klinkt het, met glorieuze muziek op de achtergrond. Wagner richt zich ook op het witte doek. In 2021 brengt een aan Prigozjin gelinkt bedrijf Tourist uit, een film waarin Russische militaire instructeurs in de Centraal-Afrikaanse Republiek dapper strijden tegen westersgezinde rebellen.

Lees verder onder de trailer.

Ook de strijd van Wagner in Oekraïne wordt op heroïsche wijze vereeuwigd. In 2021 komt Solntsepjok (‘Brandende zon’) uit, een actiefilm vol kogelregens, matige dialogen en superslowmotion die de strijd van Wagner in de Donbas vereeuwigt. In oktober 2022 komt er een vervolg met Loetsjije vadoe (‘De besten in de hel’), die de strijd van Wagner tijdens de invasie van Oekraïne verfilmt. Het dient gezegd dat de Wagnersoldaten in de film er net iets keuriger bijlopen. Ria Laenen, professor Russische en Euraziatische politiek aan de KU Leuven, ziet in die branding een bewuste strategie. ‘Wagner speelt in op het diepgewortelde wantrouwen dat Russen voor overheidsinstellingen koesteren. Ze willen aantonen dat zij de echte patriotten zijn die wél van aanpakken weten, en soldaten – in tegenstelling tot het corrupte leger – wél van behoorlijke uitrusting voorzien.’

Deserteur

Los van de officiële branding verwerft Wagner al snel een reputatie voor de tal van onbeschrijfelijke gruwelijkheden die de groepsleden bij hun optreden begaan. In 2018 brengt All Eyes on Wagner een filmpje uit waarin vier Wagnersoldaten Hamdi Bouta terechtstellen, een soldaat die in 2017 probeerde te deserteren uit het Syrische leger. In het filmpje is te zien hoe ze Bouta’s benen en borstkas breken met een voorhamer, zijn handen en hoofd afsnijden, de romp van zijn lichaam in brand steken en zijn hoofd finaal gebruiken als voetbal. Hoewel de beelden niet door Wagner zelf zijn verspreid, lijkt de groepering de aandacht niet geheel onaangenaam te vinden. De al dan niet bebloede voorhamer geldt sindsdien als een van hun symbolen. Ook de algehele invasie van Oekraïne van februari 2022 brengt tal van economische opportuniteiten voor Prigozjin. In februari, wanneer het Russische leger tot de aanval overgaat, blijft Wagner nog grotendeels op de achtergrond. Maar als blijkt dat het Russische leger Kiev niet in drie dagen tijd op de knieën krijgt, wordt Wagner opnieuw belangrijk. Omdat het Russische leger te weinig manschappen beschikbaar heeft en de logistiek in de soep draait, mag Wagner manschappen leveren in de Donbas, waar het sinds 2014 al actief is. Vanaf de zomer krijgt Wagner bovendien de mogelijkheid om te rekruteren in Russische gevangenissen en strafkampen. Prigozjin trekt hoogstpersoonlijk naar gevangenissen om sjtoermoviki te ronselen: stormtroepen die met gevaar voor eigen leven door kogelregens op de vijandelijke stellingen afstormen. Veroordeelden krijgen het vooruitzicht op een smak geld en een kwijtschelding van hun celstraf als ze zes maanden naar behoren voor Wagner vechten. Het is de eerste keer dat de Russische regering en Wagner expliciet samenwerken.

Het reguliere Russische leger is niet tevreden met die gang van zaken. Voor veel reguliere soldaten en officieren is Wagner een stelletje overbetaalde blaaskaken. Er is ergernis over het vertoon waarmee Wagner zichzelf in de markt zet en het reguliere leger belachelijk maakt. Prigozjin, die de Russische stafchef Valeri Gerasimov in een van zijn filmpjes uitscheldt voor ‘flikker’, zet de legerleiding en defensieminister Sergej Sjojgoe weg als een stelletje incompetente kneuzen. De oorzaak van het conflict is vermoedelijk economisch. Sjojgoe, militair onkundig maar bureaucratisch geslepen, degradeerde de voorbije maanden verschillende generaals die Prigozjin gunstig gezind waren. Ook Dmitri Boelgakov, de viceminister van Defensie die Prigozjin aan verschillende lucratieve contracten bij het leger hielp, wordt in september de laan uitgestuurd. Wagnersoldaten zelf beklagen zich erover dat het ministerie van Defensie hen niet of nauwelijks van materiaal en wapens voorziet. Ook de recente herschikking van de militaire staf, waarbij opperbevelhebber Sergej Soerovikin een rijtje naar achteren wordt getrokken, wordt gezien als een manoeuvre om Prigozjin de pas af te snijden. Aleksandr Lapin, de generaal die vorige week tot stafchef werd benoemd, is een notoir tegenstander van Prigozjin.

Als het alternatief voor Poetin een brutale gek als Prigozjin is, denkt niemand erover om iets tegen Poetin te beginnen.

Ruslandkenner Fabian Burkhardt

Tegelijk lijkt Prigozjin steeds meer het slachtoffer te worden van zijn eigen tomeloze ambities. Gedreven door de noodzaak om te tonen dat Wagner beter functioneert dan het reguliere Russische leger, gooit hij alles in de strijd om Bachmoet en Soledar te veroveren. Die twee Oekraïense stadjes die het Russische leger al tien maanden tevergeefs probeert in te nemen, moeten en zullen door Wagner veroverd worden, zelfs als hun strategisch belang betwijfelbaar is. Ook daarin lijken Wagner en de defensiestaf soms tegengestelde belangen te hebben. De voorbije week bek- vechtten beide instanties voortdurend over de voortgang van de gevechten. Communiceerde Wagner dat het Soledar volledig onder controle had gebracht, dan kwam er vervolgens een correctie van het ministerie van Defensie dat Soledar nog steeds betwist gebied was. Het is het soort tweedracht dat militaire expedities doorgaans niet bevordert.

Vogelverschrikker

Prigozjin is de voorbije maanden helemaal uit de schaduw getreden. Kregen journalisten die Prigozjin aan Wagner linkten voorheen nog een proces aan hun been, dan koketteert Prigozjin tegenwoordig met het feit dat hij de baas is van Wagner, of beweert hij in alle ernst dat hij Donald Trump in 2016 president heeft gemaakt. Het dient gezegd dat Prigozjin desondanks voor de Russen zelf geen bekende Rus is, en niet wordt gezien als een politicus. Bij de laatste peiling van het peilingsbureau VTsIOM werd Prigozjin niet genoemd. De aan de kant geschoven generaal Soerovikin opmerkelijk genoeg wel.

De vraag over hoe machtig Jevgeni Prigozjin momenteel is, is bijna onmogelijk te beantwoorden. Sowieso is het in Rusland enorm moeilijk om macht te definiëren. Macht is er immers niet gelinkt aan formele posities. Een oude judovriend of kroegkennis van Vladimir Poetin heeft in Rusland vaak meer invloed dan een minister. Jevgeni Prigozjin bekleedt geen enkele officiële functie die hem linkt aan de uitvoerende macht. Maar hij heeft wél een persoonlijke relatie met Poetin.

Toch is er geen reden om aan te nemen dat Prigozjin een van de echte machthebbers binnen het regime is, meent Fabian Burkhardt, Ruslandkenner aan het Leibniz-Institut für Ost- und Südosteuropaforschung in Regensburg. Hij wijst op het feit dat Prigozjin al meer dan twee jaar een openlijk conflict uitvecht met Aleksandr Beglov, de gouverneur van Sint-Petersburg. Prigozjin valt via zijn mediakanalen Beglov aan omdat die weigert om zijn infrastructuurprojecten te vergunnen. ‘Dit web van corruptie kan enkel met een voorhamer vernietigd worden’, zinspeelt Prigozjin op het onofficiële Wagnergroepsymbool. Dat Prigozjin er ondanks dat gestampvoet niet in slaagt om Beglov weg te krijgen, is veelzeggend, vindt Burkhardt. ‘Beglov is allesbehalve een zwaargewicht in het Russische systeem. Het toont aan dat Prigozjin ondanks alles een buitenstaander is. Hij is afhankelijk van de machthebbers in het Russische systeem, om overheidscontracten binnen te halen. Een echt machtige speler had Beglov allang uitgeschakeld.’

Als Prigozjin politieke ambities zou hebben, legt hij een wel heel curieuze strategie aan de dag. Naast zijn voortdurende kritiek op defensieminister Sjojgoe en de generaals maakte hij ook bonje met voormalig president Dmitri Medvedev. Op Kerstmis verklaarde hij op propaganda- zender RT dat het tijd werd om de Russische oligarchen hun bezittingen af te nemen om de oorlog in Oekraïne te financieren. En er was natuurlijk de ruzie met de hypernationalistische politicus Dmitri Rogozin, die zich bij een bezoek aan het front abusievelijk in een NAVO-uniform had gekleed. Prigozjin liet Rogozin weten dat hij ‘zou terugkeren in een plastic zak’ als hij Wagnersoldaten in die outfit zou benaderen. Geheel toevallig raakte Dmitri Rogozin kort daarop gewond bij een Oekraïense raketaanval toen hij in een restaurant in Donetsk zijn verjaardag vierde. Kwatongen beweren dat Wagner de locatie aan het Oekraïense leger zou hebben doorgegeven.

Het is hoogst opmerkelijk dat Prigozjin de vrijheid krijgt om zo in het rond te schelden. In het Russische regime, waar de voortdurende strijd binnen de elite steevast binnenskamers wordt gehouden, is dat uitzonderlijk. Het wijst erop dat zijn belang voor de ‘speciale militaire operatie’ aanzienlijk is toegenomen. Maar vermoedelijk heeft Prigozjins gedreig en geraas ook een ander doel: hij zorgt ervoor dat niemand eraan denkt het vertrouwen in Poetin op te zeggen. ‘Hij is een soort vogelverschrikker voor het Kremlin’, zegt Burkhardt. ‘Hij jaagt de Russische elite de stuipen op het lijf. Het is een procedé dat Poetin voortdurend toepast: hij geeft ruimte aan figuren die angst aanjagen. Dat versterkt zijn eigen positie: veel machtigen binnen de elite zijn misschien ontevreden met Poetins beslissingen, maar in vergelijking met Prigozjin is hij best redelijk. Als het alternatief voor Poetin een brutale gek als Prigozjin is, denkt niemand erover om iets tegen Poetin te beginnen.’

Dat Prigozjin heel wat machtige vijanden heeft gemaakt, is ondertussen meer dan duidelijk. Begin december werd op Russische sociale media een filmpje verspreid waarin een stevig getatoeëerde vijftiger een boekje open doet over Prigozjins gevangenisverleden. In dat filmpje vertelt Sasja Koerara, een carrièrecrimineel met naar eigen zeggen 24 jaar gevangenisstraf op de teller, dat hij met Prigozjin een cel heeft gedeeld. Volgens Koerara was Prigozjin een obizjennyj (‘gekwetste’), gevangenistaal voor iemand die qua seksuele diensten onderaan de voedselketen staat. Met het nodige gebruik van krachttermen roept hij zijn kijkers op om niet voor ‘die vuile flikker’ te gaan vechten. ‘Ik heb hem persoonlijk in de mond geneukt’, aldus Koerara, die qua technische details weinig aan de verbeelding overlaat. ‘Weet je nog, Zjenja?’ besluit hij treiterend. Voor wie zich profileert als de vileinste aller ijzervreters, zijn verhalen over dergelijke gedienstigheid niet bepaald welgevallig. Het is bijzonder onwaarschijnlijk dat Koerara het filmpje, dat gretig gedeeld werd op media die niet gelinkt zijn aan Prigozjin, uit eigen initiatief naar buiten gebracht. ‘Het doet denken aan de jaren negentig, toen elke oligarch ook een mediabedrijf had, en ze elkaar met hun kranten en televisiekanalen voortdurend aanvielen’, aldus Ria Laenen.

Lijkzakken

Maakte Wagner voorheen nog furore met blitse merchandise en opzwepende rapmuziek, dan is de beeldvorming nu ronduit sinister. Prigozjin, die zich graag aan het front vertoont, benadrukt voortdurend hoe groot de kans is dat zijn Wagnersoldaten sneuvelen. In oktober stelt hij een soldaat met een net geamputeerd been gerust dat hij hem een prothese zal kopen, zodat hij terug naar het front kan. Want: ‘Wagner verlaat je ofwel als je met pensioen gaat, ofwel in een zinken kist.’ Op 2 januari laat Prigozjin zich filmen wanneer hij een geïmproviseerd mortuarium bezoekt, waar talloze Wagnersoldaten in zwarte lijkzakken zijn ondergebracht. ‘Hun contract is voortijdig beëindigd’, aldus de baas.

Maar het gruwelijkste exploot van Wagner is ongetwijfeld de executie van Jevgeni Noezjin. Noezjin, een veroordeelde moordenaar die gebruik maakte van het aanbod van Wagner om in Oekraïne te gaan vechten, had zich na twee dagen aan het Oekraïense leger overgegeven, maar was in oktober via een gevangenenruil terug in Rusland terechtgekomen. Op 12 november verspreidde een Wagner-Telegramkanaal een video waarin Noezjin beticht werd van verraad, en met een voorhamer het hoofd werd ingeslagen. ‘Ik geloof dat deze film “Voor een hond, een hondendood” heet’, liet Prigozjin via zijn persdienst weten. ‘Prachtige regie, je kijkt het in één adem uit. Ik hoop dat er tijdens het maken van deze film geen dieren gewond zijn geraakt.’ Kort daarna liet Prigozjin zich filmen terwijl hij de bebloede voorhamer in een vioolkist stopt. Naar eigen zeggen wil hij het wapen naar het Europees Parlement opsturen, dat overweegt om Wagner als terreurgroep te benoemen.

Misschien is dat wel de meest verontrustende vaststelling bij de opgang die Jevgeni Prigozjin maakt. Deed Wagner voorheen nog enige moeite om zijn gruweldaden te verbergen, en deed het Kremlin nog enige moeite om te beweren dat het zich niet inlaat met wat privébedrijven doen, dan is het nu overduidelijk dat beide instanties elkaar omarmen. Jevgenij Noezjin, de deserterende Wagnersoldaat die geëxecuteerd werd met een voorhamer, was misschien een moordenaar, maar eveneens een Russisch staatsburger. Het regime lijkt zich evenwel geen zorgen te maken over het feit dat een privémilitie zich het recht toe-eigent om Russische staatsburgers de kop in te slaan. Gevraagd naar een reactie, haalde Dmitri Peskov, de woordvoerder van Poetin zijn schouders op. ‘Dit is onze zaak niet.’

Het zegt veel over hoever het Russische regime heen is. De laatste maanden lijkt het Kremlin alle zin voor beeldvorming en tact – in Rusland sowieso al niet in grote hoeveelheid aanwezig – overboord gekieperd te hebben. Het was niet zo lang geleden nog anders. Toen Boris Nemtsov in 2015 werd vermoord, deed het Kremlin nog alle moeite om de schijn op te houden: er kwam een echt gerechtelijk onderzoek, dat in zeven haasten gesloten werd toen bleek dat de buikige Tsjetsjeense leider en Kremlingetrouwe Ramzan Kadyrov achter de moord zat. ‘Voorheen deed het regime écht zijn best om toch minstens een façade van democratie en rechtsstaat voor te houden’, zegt Laenen. ‘Het is veelzeggend dat het Kremlin vandaag niet eens meer moeite doet om te verbergen hoe het te werk gaat. Ik vrees dat we de komende maanden enkel meer van dat soort gruwelijkheden zullen zien.’