Wie stopt de ambitieuze Xi Jinping? 'Binnen dit en tien jaar start China een oorlog tegen Taiwan'

14-12-2021, 20:00 Bijgewerkt op: 21-12-2021, 16:31

Wie stopt Xi Jinping in zijn ambitie om de wereldkaart te hertekenen en het Chinese model te exporteren? En vooral: hoe doe je dat? ‘Je moet China met gelijke munt betalen’, meent de Amerikaanse experte Elizabeth C. Economy.

Elizabeth C. Economy is volgens het blad Politico ‘een van de tien namen die er toe doen in het Chinabeleid’. Ze was verbonden aan de denktank Council on Foreign Relations, werkt bij The Hoover Institution van Stanford University en is China-adviseur voor de Amerikaanse minister van Handel.

Economy heeft zich nooit beperkt tot één aspect van de Chinese realiteit. In 2004 schetste ze China’s ecologische mi-sère, een decennium later boog ze zich over de wereldwijde impact van ’s lands razendsnelle groei en bodemloze honger naar grondstoffen. Vervolgens analyseerde ze hoe president en partijleider Xi Jinping een einde maakte aan dertig jaar van hervormingen en opendeurpolitiek. Zijn ‘Derde Revolutie’ – na die van Mao in 1949 en van Deng in 1978 – is er volgens haar een van ‘dramatische centralisering, opgevoerde staatsbemoeienis met alle maatschappelijke aspecten en de oprichting van een virtuele muur tegen het vrije verkeer van ideeën, cultuur en kapitaal’.

Ondanks de afschaffing van de eenkindpolitiek worden er hoe langer hoe minder baby’s geboren.

In haar nieuwe boek The World According to China argumenteert de onderzoekster dat Xi met een mengeling van soft, hard en sharp power de wereldorde wil herschikken. ‘In zijn droom van een Grote Verjonging van de Chinese Natie is China de centrale wereldmacht, zowel in politieke, economische als culturele termen. Daarin is weinig ruimte voor de VS en zijn bondgenoten, noch voor de waarden en normen die zij onderschrijven.’

Om dat doel te bereiken, schrijft u, heeft China de manier gewijzigd waarop het wereldwijd zakendoet.

Elizabeth Economy: De strategie is een afspiegeling van het binnenlandse bestuursmodel: de partijstaat bestendigt bovenal de eigen macht en stelt zijn territoriale ambities voorop. De toegang tot de gigantische Chinese markt wordt gebruikt om landen en bedrijven tot volgzaamheid te dwingen. En dat alles wordt geschraagd door een hoe langer hoe sterker leger.

Zal dat lukken?

Economy: Xi denkt van wel. De verschuiving van het machtscentrum naar China is volgens hem ‘onvermijdelijk’ gezien de VS op hun retour zijn. Er zijn wel signalen dat zijn zelfvertrouwen misplaatst is. Hoe groter Xi’s druk, hoe minder aantrekkelijk het Chinese kader wordt voor andere landen. Het samenspel van staatsmobilisatie en dwang dat binnenlands werkt, kan internationaal heel anders uitpakken. Want naties hebben een keuzevrijheid die de Chinese burger niet heeft.

Hoe bedoelt u?

Economy: Kijk naar de pogingen in 2020 om de grote Chinese voorraden van beschermende gezichtsmaskers te gebruiken om het verhaal over de covidpandemie te controleren, erkentelijkheid af te dwingen en de legitimiteit van de Chinese Communistische Partij te vergroten. Geconfronteerd met een dergelijke chantage hebben veel wereldleiders besloten om hun bevoorradingsketen uit China weg te halen of minstens te diversifiëren. Wat begon als een diplomatieke triomf, werd een debacle.

De Chinese geldingsdrang heeft soms vreemde consequenties. Zelfs Hollywood heeft er last van.

Economy: Het gaat echt heel ver. In Top Gun: Maverick, het vervolg op de kassakraker uit de jaren tachtig dat volgend voorjaar uitkomt, moesten de Japanse en Taiwanese vlaggen op het pilotenjack van Tom Cruise absoluut worden vervangen. De Disneyfilm Christopher Robin, over het jongetje in de Winnie de Pooh-verhalen, is in China verboden omdat Xi soms spottend met die beer wordt vergeleken. Zijn dat details? Het probleem is dat geen enkele Amerikaanse studio nog films zal maken over gevoelige onderwerpen. Wie dat doet, zet zijn carrière op het spel.

Hoezo?

Economy: De Chinese box office is de tweede belangrijkste ter wereld. Tegen 2023 verwacht men 15,5 miljard dollar aan opbrengsten. Je ziet de heroriëntering nu al: films over ruimtemissies hebben niet toevallig Amerikaanse én Chinese teams. De redder is een Chinees, de schurk nooit. Bovendien werd in 2016 een wet goedgekeurd waardoor films de glorieuze Chinese cultuur moeten overbrengen en de kernwaarden van het socialisme promoten.

Maar respect voor China’s visie gaat soms in tegen de belangen van andere landen. De kinderfilm Abominable toonde bijvoorbeeld een kaart waarop de Zuid-Chinese Zee zonder meer Chinees territorium is. Gevolg? De prent werd in Vietnam, Maleisië en de Filipijnen verboden, gecensureerd of geboycot.

De Amerikaanse basketballers van de NBA maakten het ook mee. Eén tweet in 2019 – waarin Daryl Morey, toen manager van de Houston Rockets, de protesten in Hongkong steunde – en twee dagen later waren alle Chinese tv-uitzendingen van de matchen opgeschort. Kostenplaatje voor de NBA: een half miljard fans en 4 miljard dollar aan inkomsten kwijt.

Economy: Morey was er als de kippen bij om zich te excuseren, ook sterspeler James Harden zei: we verontschuldigen ons, we houden van China. Het haalde niets uit. Een jaar na de tweet werd de NBA-finale wel uitgezonden, maar het nieuwe seizoen kwam niet op de buis. Het Chinese technologiebedrijf Tencent streamt de wedstrijden wél, maar niet die van de Philadelphia 76ers, waar Morey ondertussen manager is.

Multinationals vinden het veel moeilijker om het hoofd te bieden aan de Chinese chantage dan soevereine staten.

Hoe ziet u de ophef rond tennisspeelster Peng Shuai? Ze verdween spoorloos na een seksuele aanklacht tegen de voormalige Chinese vicepremier Zhang Gaoli, waarna de vrouwentennisbond WTA dreigde om de toernooien in China te annuleren.

Economy: De positie van vrouwen in China is sinds het aantreden van Xi sterk verslechterd. Kijk naar de Global Gender Gap, die het Wereld Economisch Forum jaarlijks publiceert: China ging van de 73e plaats in 2015 naar de 107e dit jaar. Er is ook veel online haat tegen vrouwen en onder de 25 machtigste Chinese leiders vind je maar één vrouw. En we weten dat je in China niet wegkomt met een frontale aanval tegen een topfunctionaris zoals ex-vicepremier Zhang. Het interessante was dat de WTA zo fel reageerde en dat het verhaal wereldwijd voorpaginanieuws was. Dat wijst op een groeiend inzicht in een regime dat mensen laat verdwijnen en dan business as usual wil.

De WTA-reactie staat in scherp contrast met de houding van het Internationaal Olympisch Comité (IOC), dat China nooit afvalt. Vanwaar dat verschil?

Economy: Dat heeft bovenal met het leiderschap van die instellingen te maken. Zij beslissen: verdedigen we onze waarden of denken we aan commerciële belangen? Multinationals vinden het veel moeilijker om het hoofd te bieden aan de Chinese chantage dan soevereine staten, zo bleek uit mijn onderzoek. Tegelijk zie je dat die bedrijven proberen om daar een mouw aan te passen. Veertig luchtvaartmaatschappijen mochten bijvoorbeeld niet langer op China vliegen als ze Taiwan in hun communicatie als een soevereine staat bleven erkennen. Hoe reageerden ze op dat dreigement? Japan Airlines handhaaft Taiwan wél op zijn Japanse site, niet op zijn Chinese. Andere maatschappijen zetten bij Hongkong en Taiwan de munteenheid, om aan te geven dat het niet zomaar delen van China zijn. Dat zijn kleine tekenen van verzet, maar ze zijn niet onbelangrijk.

Er valt weinig te beginnen tegen die Chinese dwingelandij?

Economy: Juist wel. Getroffen bedrijven kunnen worden geholpen. En als China de import van goederen uit een land boycot, moet er een collectief internationaal antwoord worden geformuleerd. Betalen met gelijke munt, met sancties of een boycot. Zuid-Korea kreeg al te maken met een Chinese boycot, wegens de militaire samenwerking met de VS, de Filipijnen wegens territoriumclaims in de Zuid-Chinese Zee en Australië wegens de vraag naar een onderzoek over de oorsprong van covid.

U schrijft dat de kwestie Taiwan het grootste gevaar op oorlog in de regio inhoudt.

Economy: In al mijn Zoom-ontmoetingen met Chinese politologen van de voorbije twee jaar, was er niet één die me kon uitleggen wat dat ‘pad van vreedzame hereniging’ is waarover Xi Jinping het om de haverklap heeft. Hoezo vreedzaam? Er zijn nog nooit zo veel Taiwanezen geweest die radicaal tegen hereniging met China zijn. Uit onderzoek van deze zomer blijkt dat 63 procent van de Taiwanezen zichzelf alleen als Taiwanees ziet, 31 procent noemt zich Taiwanees én Chinees en slechts 2,7 procent beschouwt zich als Chinees.

Bovendien heeft iedereen gezien wat er met Hongkong gebeurde, dat vijftig jaar lang onder ‘één land, twee systemen’ zijn bestaande structuren zou behouden. Die belofte is met de invoering van de Nationale Veiligheidswet in juli 2020 definitief begraven. Niet bepaald een aanlokkelijk vooruitzicht voor Taiwan, dat nu een de facto onafhankelijk land is.

Xi Jinping ziet hereniging met Taiwan als de fundamentele component van de Chinese verjonging.

Economy: En het moet liefst zo snel mogelijk gebeuren. Die hereniging wordt altijd weer ‘onafwendbaar’ genoemd. Xi sluit niet uit dat er desnoods geweld zal worden gebruikt. Ik zie geen gunstige uitkomst voor deze kwestie.

Doet Washington genoeg?

Economy: Er worden grote inspanningen geleverd om Taiwan beter in te weven in het web van internationale integratie. Europa wordt aangespoord om zich sterker met Taiwan te verbinden en in de jongste Japanse beleidsnota van Defensie wordt het eiland voor het eerst ‘belangrijk voor de Japanse en de internationale veiligheid’ genoemd. Alleen is Xi bereid om veel op het spel te zetten om het eiland binnen te halen. Zelfs verregaande economische sancties hebben geen afschrikeffect. Hij gokt erop dat de storm van internationale verontwaardiging na een eventuele invasie wel overwaait.

Op welke termijn ziet u zo’n militair avontuur?

Economy: Ik denk niet dat Peking in de komende twee jaar tot actie overgaat, maar ik zie het wel binnen het decennium gebeuren. Xi wil ongetwijfeld eerst zijn positie verstevigen, zonder al te veel internationale turbulentie. Bovendien moet hij zeker zijn dat China een militaire overwinning behaalt, en die garantie heeft hij nu naar verluidt nog niet.

Een van de manieren waarop China het internationale systeem ‘herschikt’ is via de benoeming van hoge functionarissen bij multilaterale instellingen. Zowel bij de wereldvoedselorganisatie FAO, de Internationale Telecom Unie (ITU) als de VN-organisatie voor Industriële Ontwikkeling en de luchtvaartkoepel ICAO bekleden Chinese ambtenaren topfuncties.

Economy: In de uitoefening van hun job staat het Chinese belang altijd voorop. Vice-VN-secretaris-generaal Wu Hongbo verhinderde dat de Oeigoerse dissident Dolkun Isa voor de VN kon getuigen. Cai Jinyong oefende als ceo druk uit zodat er leningen kwamen voor bedrijven die normaal niet pasten in de portfolio van de International Finance Corporation, een dochterafdeling van de Wereldbank.

Met Meng Hongwei, die in 2016 aangesteld was als Chinese Interpolbaas, liep het mis. Hij verdween tijdens een Chinareis en werd in 2020 tot 13,5 jaar gevangenis veroordeeld wegens corruptie. Zijn vrouw woont nu in Parijs onder politiebescherming en spreekt van een ‘monsterlijk Chinees regime’.

Economy: Maar onder Mengs leiderschap werd Interpol gebruikt voor China’s politieke en veiligheidsbelangen. Zo stelde Xi tijdens de grote Interpolconferentie van 2017 voor dat Huawei de communicatienetwerken van de organisatie zou verbeteren en dat 5000 buitenlandse ordehandhavers in China zouden worden getraind. Bovendien zorgde Mengs benoeming ook voor binnenlandse geloofwaardigheid.

Hoe moet de internationale gemeenschap reageren op China’s strategische ambities?

Economy: Het vroegere ‘constructief engagement’ en Donald Trumps ‘ compete, counter and contain’ hebben geen van beide gewerkt. Er is een positieve, proactieve visie nodig om de wereld een toekomst te geven. Uiteraard moet er een partnerschap zijn rond grote thema’s als klimaatverandering, maar de ruimte voor samenwerking met China is erg beperkt. Xi’s fundamentele vaststelling is dat de huidige internationale wereldorde onverenigbaar is met China wegens radicaal andere ideeën over internetbeleid, handel, investeringen en mensenrechten.

Een leider van 1,4 miljard mensen die zich bezighoudt met het aantal uur dat kinderen gamen. Of die vindt dat er te veel verwijfde mannen op tv zijn. Zo’n leider heeft China nog nooit gehad.

Dat was vroeger niet anders.

Economy: Sinds zijn aantreden breiden de rode lijnen zich uit. Elke kwestie wordt nu een bedreiging van de Chinese soevereiniteit of de sociale stabiliteit genoemd. Het Chinese autoritaire model wordt ook veel directer geëxporteerd via het Belt and Road Initiative (BRI), ook wel de Nieuwe Zijderoute genoemd. China stelt het voor als een wereldwijd, multilateraal initiatief, maar de realiteit is anders. Het BRI is een geheel van veelal ondoorzichtige bilaterale akkoorden binnen een Chinees raamwerk. Peking hertekent de wereldkaart niet louter met spoorlijnen, bruggen, optische vezelkabel, 5G en – potentieel militaire – havens. Het bouwt ook een platform voor gedeelde politieke waarden.

Nu, BRI is geen onverdeeld succes. Uit recent onderzoek weten we dat 35 procent van alle BRI-projecten kampt met corruptieklachten, vervuiling en arbeidsonrust. In landen waar nieuwe politieke leiders aan de macht komen, zie je vaak pogingen om die projecten te schrappen. In Maleisië werd voor 11,58 miljard dollar aan BRI-plannen geannuleerd, in Kazachstan en Bolivië voor zo’n 1,5 miljard dollar.

U vindt dat er vooral op technologisch vlak meer samenwerking nodig is met de bondgenoten. Waarom?

Economy: Omdat het daar zowel gaat om nationale veiligheid en economie als om fundamentele waarden. Het is een moeilijke oefening: welke westerse technologie moet worden beschermd, welke Chinese technologie kan worden aangepast voor gebruik in een open samenleving? Tegelijk moeten nieuwe partnerlanden worden gezocht. Op plaatsen waar marktleider Huawei nog niet verankerd is, moet steun worden verleend voor de installatie van 5G, zodat die landen het voordeel inzien van een techtoekomst waarin transparantie en dataveiligheid centraal staan.

De afgelopen maanden was er veel te doen om Evergrande, een van China’s grootste projectontwikkelaars. De gigant kon de schuldenlast van meer dan 300 miljard dollar niet terugbetalen en oprichter Xu Jiayin, ooit China’s rijkste inwoner, werd onder druk gezet om de bedrijfsschulden deels af te lossen met zijn persoonlijk vermogen. Hoe interpreteert u dat?

Economy: Xi heeft weinig vertrouwen in de private sector, dat was van in het begin duidelijk. Zijn dominante modus is politieke controle over de samenleving en de markt. Private actoren moeten in het publieke belang handelen, alleen wordt dat laatste door hemzelf bepaald. Jack Ma van e-commercebedrijf Alibaba is een ander voorbeeld. Twee dagen voor zijn Ant Group – met een waarde van 37 miljard dollar – beursgenoteerd zou worden, stak de overheid daar een stokje voor.

Dat zijn mannen met tientallen miljoenen bewonderaars in China en daarbuiten. Ze zijn een alternatieve stem. De erkenning die zij krijgen, is voor Xi problematisch. In de voorbije jaren stelde hij vervolging in tegen elke bron van kennis en kapitaal die buiten de staat opereert, in een poging om een socialistische modelburger te creëren. Diezelfde drang zit in het sociaal kredietsysteem en in het feit dat de leider van 1,4 miljard mensen zich bezighoudt met het aantal uur dat kinderen gamen. Of dat hij vindt dat er te veel verwijfde mannen op tv te zien zijn. Zo’n leider heeft China nog nooit gehad.

Schuilde in Evergrande volgens u dan geen reëel gevaar?

Economy: Zeker wel, het concern legt al te zeer de nadruk op constructie en vastgoed als economische groeimotor. In dat schuldenmodel zit 30 procent van het Chinese bbp verwikkeld, alsook 60 procent van de Chinese spaarcenten. Dat is erg riskant.

Xi Jinping lijkt in China nog altijd populair.

Economy: Het is niet omdat het on- genoegen niet zichtbaar is, dat het niet bestaat. De Chinese samenleving is de voorbije tien jaar veel onvrijer geworden. Chinese onderzoekers vertellen me dat er geen ruimte meer is voor debat, het intellectuele landschap is een echokamer van Xi geworden. Dat maakt verzet moeilijk. Toch zie je soms protest: toen dokter Li Wenliang stierf, de klokkenluider van de covidpandemie in Wuhan, reageerden miljoenen burgers op zijn wanhopige pleidooi voor meer vrijheid van meningsuiting.

Het ongenoegen kun je ook aan andere zaken aflezen: de evolutie van geboorte- en huwelijksstatistieken zijn een graadmeter van het optimisme in een samenleving. Ondanks de afschaffing van de eenkindpolitiek worden er hoe langer hoe minder baby’s geboren: het ging van 1,6 per vrouw in 2017 naar 1,3 in 2020. Idem dito voor de huwelijken: tussen 2013 en 2019 daalde het aantal burgers dat voor het eerst in het huwelijksbootje stapte met maar liefst 41 procent. Dat kan tellen, toch?

Toch wekt Xi de indruk dat hij overal mee wegkomt.

Economy: Ik zie dat als een mengeling van zelfvertrouwen en bravoure. Hij handelt in een marxistisch-leninistische context: alles wat de partij zegt, is altijd juist. Bovendien wordt China nooit aansprakelijk gehouden. Suggereert Xi dat China het klimaat zal redden, dan is dat wereldwijd voorpaginanieuws. Idem dito met de covidpandemie. Klopt dat wel? Journalisten moeten veel kritischer zijn en uitzoeken hoe de beloftes op lange termijn uitpakken.

Dat zou voor verrassende vaststellingen zorgen. Neem de Confuciusinstituten, die de Chinese taal en cultuur wereldwijd moesten promoten. Peking wilde er 1000 tegen 2020. Wat bleek? Het werden er 541. 54 van de 100 Amerikaanse universiteiten die zo’n instelling incorporeerden, hebben die ondertussen weer gesloten, omdat ze zich bemoeide met universitaire activiteiten rond media, mensenrechten, Tibet, Oeigoeren, Taiwan of Hongkong. Hetzelfde gebeurde in tal van Europese landen, en in Canada en Australië. Maar dat verhaal lees ik niet vaak.