Wie stopt Bukele bij presidentsverkiezingen in El Salvador? ‘Straks leven we in een dictatuur’

Op 4 februari trekt El Salvador naar de stembus. Niet dat het uitmaakt, want Nayib Bukele, de flamboyante president van het Centraal-Amerikaanse land, heeft zichzelf met politiek gepoker verzekerd van een tweede ambtstermijn. ‘Binnenkort leven de Salvadoranen in een dictatuur.’

In eigen land is hij een messias, in de rest van Latijns-Amerika is hij een voorbeeldleider voor rechtse kringen. Nayib Bukele, sinds 2019 president van El Salvador, is charismatisch en arrogant. Vanwege zijn sociale mediagebruik werd hij omgedoopt tot influencerpresident. Hij kwam in 2019 aan de macht en was toen met zijn 37 jaar de jongste president van Latijns-Amerika. Onderzoeker An Vranckx vergelijkt Bukele qua politieke stijl met de voormalige Venezolaanse president Hugo Chávez. ‘Maar net als Chávez is Bukele el man, hij is enorm populair.’ Chávez verleidde de Venezolaanse bevolking met een dagelijks radioprogramma Alo presidente, Bukele gebruikt sociale media als Instagram om zijn publiek aan hem te binden’, zegt Vranckx.

Maar de belangrijkste reden van Bukele’s populariteit is ongetwijfeld zijn veiligheidsbeleid. Decennialang stond El Salvador bekend als een van de gevaarlijkste landen ter wereld. Bij zijn aantreden in 2019 bedroeg het moordcijfer 107 op 10.000 personen. Ter vergelijking: in België bedraagt dat cijfer 1,7, het wereldwijde gemiddelde ligt op 5,70. De geschiedenis van bendegeweld gaat terug tot de verwoestende burgeroorlog in de jaren 1979 – 1992. Vranckx: ‘Veel Salvadoranen vluchtten naar de westkust van de Verenigde Staten. Sommigen van hen gingen het foute pad op en belandden in de gevangenis, waarna de Amerikaanse regering hen weer op het vliegtuig richting hun thuisland zette.’

Het bleek dodelijk voor de veiligheid in El Salvador. Vranckx: ‘Het land krabbelde nog maar net overeind en plots arriveerden er groepen veroordeelde criminelen, met internationale connecties. In de wetteloosheid van dat moment konden bendes als de Mara Salvatrucha en de Barrio 18 verder groeien en bloeien.’ De geografische ligging van El Salvador nodigt ook uit tot criminele activiteiten. Het land is een doorgangsroute voor cocaïne, geproduceerd in Colombia en Ecuador en geconsumeerd in de Verenigde Staten.

Nultolerantie

‘Aanvankelijk heeft Bukele nog onderhandeld met de bendes,’ stelt Edgardo Ayala, journalist bij IPS News, ‘maar dat leverde niets op.’ Tijdens het weekend van 26 maart 2022 voerden de bendes in het hele land een moordende raid uit. ‘Daarbij vielen 88 doden’, vertelt Juan Martínez van de Salvadoraanse krant El Faro. De raid was een statement. Onder de slachtoffers waren een fruitverkoopster van middelbare leeftijd en een bouwvakker die aan het lunchen was.’

Daarna was Bukele uit op wraak. Begin 2023 kondigde hij met een Hollywoodiaanse Instagramvideo de opening van de grootste gevangenis ter wereld aan. In de video zag je kaalgeschoren gevangenen in lange witte onderbroek die met de handen op het hoofd de gevangenis in werden gedreven – onder het goedkeurende oog van Bukele. Internationale mensenrechtenorganisaties reageerden verontwaardigd, maar Bukele antwoordde laconiek door zijn Twitter-bio aan te passen naar ‘s werelds ‘coolste dictator’.

Om korte metten te maken met de criminaliteit in zijn land voerde Bukele ook de noodtoestand in, die hij inmiddels al 22 keer heeft verlengd. Martinez: ‘De overheid sluit duizenden mensen op die geen bendeleden zijn, of slechts een perifere rol speelden in bepaalde operaties.’ In een rapport van december 2023 waarschuwde Amnesty International voor de toenemende repressie in het land in naam van de openbare veiligheid. En volgens cijfers van denktank Insight Crime tellen de gevangenissen van El Salvador 107.000 gevangenen, wat neerkomt op 1,7 procent van de totale bevolking.

De internationale kritiek raakt Bukele’s koude kleren niet. ‘De overgrote meerderheid van het volk steunt hem onvoorwaardelijk omdat hij voor meer veiligheid heeft gezorgd. Dat was de prioriteit’, aldus Vranckx. De mano duro-aanpak van de president resulteerde namelijk in een drastische afname van het moordcijfer naar 7 op 100.000, een daling van 92 procent.

Bukele’s aanpak inspireert andere rechtse Latijns-Amerikaanse leiders. Na het recente bendegeweld in zijn land riep de Ecuadoraanse president Noboa ook de noodtoestand uit en kondigde hij aan dat Ecuador twee gevangenissen zou bouwen, ‘net zoals die van El Salvador’. Ook buurland Honduras voerde een soortgelijk nultolerantiebeleid in.

Gemorrel aan de machten

Dankzij zijn populariteit kan Bukele ook op andere vlakken de grenzen van het democratisch toelaatbare opzoeken. Eind juli kondigde hij aan zich voor de tweede maal kandidaat te stellen voor het presidentschap, ook al is dat verboden volgens de Salvadoraanse grondwet. ‘In de meeste Latijns-Amerikaanse grondwetten is een maximumaantal ambtstermijnen vastgelegd om machtscumulatie te vermijden’, verduidelijkt Vranckx. In 2021 gaf het Salvadoraanse Hooggerechtshof een andere interpretatie aan de grondwet, waardoor een president alsnog twee opeenvolgende ambtstermijnen kan vervullen. Voorheen moesten er twee ambtstermijnen van een andere president tussen zitten. ‘Bukele heeft dat geregeld door simpelweg een goede bekende in het Hooggerechtshof te benoemen. Die gaf een andere interpretatie van de grondwet.’ Dezelfde techniek werd eerder toegepast door de Nicaraguaanse president Daniel Ortega. Ondertussen zit Ortega al aan zijn vierde ambtstermijn.

Bukele’s graduele afbouw van de scheiding der machten doet opnieuw denken aan Venezuela. ‘El Salvador zit op een slippery slope richting dictatuur’, analyseert Vranckx. Ook Martínez is er niet gerust op: ‘Het volk aanbidt hem, ziet hem als El salvador de El Salvador, de redder van El Salvador. Maar vanaf 4 februari leven we in een dictatuur.’