‘Wie militair onmachtig is, moet diplomatiek oppermachtig zijn: heeft Zelensky zich misrekend?’

Na de onprettige ontmoeting tussen de Oekraïense president Volodymyr Zekensky en de Amerikaanse president Donald Trump en vicepresident JD Vance, brengt Nick Mertens de harde realiteit van macht in internationale betrekkingen in herinnering.

De recente ontmoeting tussen de Oekraïense president Volodymyr Zelensky en de Amerikaanse president Donald Trump en vicepresident JD Vance in het Oval Office verliep allesbehalve harmonieus en mondde uit in een diplomatiek debacle. Wat begon als een gelegenheid om de banden te versterken en een overeenkomst over zeldzame aardmineralen te ondertekenen, eindigde in een verhitte discussie die de wereld verbaasde.

De vergelding van Donald Trump was onverbiddelijk: gisteren liet hij weten om onmiddellijk en voor onbepaalde tijd alle militaire hulp aan Oekraïne te pauzeren.

Toen Zelensky Vance confronteerde met de vraag ‘Bent u al eens in Oekraïne geweest?’, brak hij een gouden regel van de internationale diplomatie: je beledigt nooit je machtigste bondgenoot, zeker niet voor de camera’s.

Natuurlijk vond de ontmoeting van vorige vrijdag niet plaats in een politiek vacuüm, en vielen er in de voorbije weken aan beide kanten van de oceaan al harde uitspraken te noteren. Toch roept het incident vragen op over de uitdagingen van diplomatiek manoeuvreren in tijden van extreme crisis en existentiële dreiging.

De harde realiteit van macht in internationale betrekkingen

De geschiedenis leert ons dat diplomatie fundamenteel draait om machtsverhoudingen. Zwakkere staten hebben door de eeuwen heen moeten manoeuvreren binnen de beperkingen die grootmachten opleggen. Dit betekent niet dat kleine landen machteloos zijn, maar wel dat hun leiders behendig moeten opereren binnen zeer nauwe marges.

Zoals Henry Kissinger ooit stelde: ‘Amerika heeft geen permanente vrienden of vijanden, alleen belangen.’ Deze pragmatische benadering, hoe cynisch ook, heeft de Amerikaanse buitenlandse politiek altijd gekarakteriseerd, ongeacht welke partij aan de macht was. Trump, met zijn achtergrond in het zakenleven, belichaamt deze transactionele benadering nog explicieter dan zijn voorgangers.

Lessen uit het verleden

Zelensky’s situatie is niet uniek. In de geschiedenis hebben andere leiders zich in vergelijkbare posities bevonden.

Neville Chamberlain in 1938 probeerde via onderhandelingen oorlog te vermijden. De Conferentie van München leidde echter tot de annexatie van Sudetenland door Hitler. Dit zogenaamde appeasementbeleid bleek een misrekening, omdat het Duitsland enkel sterkte in zijn agressie. De parallel met Oekraïne is duidelijk: als Zelensky door Trump tot concessies zonder garanties voor toekomstige veiligheid wordt gedwongen, kan dit Rusland aanmoedigen om verder op te rukken

Winston Churchill in 1940 vroeg dringend om Amerikaanse steun tegen Nazi-Duitsland. Via intense diplomatieke inspanningen wist hij Roosevelt ervan te overtuigen om militaire hulp te bieden. Deze alliantie toonde hoe diplomatie cruciaal kan zijn wanneer militaire middelen tekortschieten.

De Cubacrisis van 1962 demonstreerde dat diplomatie cruciaal is als een militaire escalatie onacceptabel is. De VS en de Sovjet-Unie onderhandelden een oplossing die een nucleaire oorlog voorkwam. Hoewel er in Oekraïne geen onmiddellijke dreiging van nucleaire escalatie zoals in 1962 is, bevindt het zich wel in een conflict waarin militair succes onzeker is en diplomatie een cruciale rol speelt.

Trumps persoonlijkheid in historisch perspectief

Trump is geen anomalie in de Amerikaanse geschiedenis, maar eerder een terugkeer naar een bepaalde traditie in het Amerikaanse leiderschap. Andrew Jackson, Theodore Roosevelt en Lyndon B. Johnson waren allen presidenten die persoonlijke loyaliteit waardeerden boven alles en kleine beledigingen niet konden vergeten.

Zo stond Lyndon B. Johnson bekend om zijn ‘Johnson-behandeling’, zijn manier om senatoren te intimideren door een combinatie van fysieke nabijheid, gebruikmakend van zijn imposante gestalte, en een mix van vleierij, aandringen, bedreigingen om vertrouwelijke informatie tegen hen te gebruiken en herinneringen aan wederzijdse belangen. Persoonlijke dynamiek en ego zijn altijd al centrale aspecten geweest in de Amerikaanse machtspolitiek.

De beste Amerikaanse diplomaten, zoals Dean Acheson of George Kennan (de architect van de containment-strategie tijdens de Koude Oorlog), begrepen dat ze deze persoonlijkheden moesten managen, niet confronteren.

Positie van Zelensky: tussen moreel leiderschap en diplomatieke pragmatiek

Zelensky kwam aan de macht als een outsider, een voormalig komiek en acteur die authenticiteit en emotionele eerlijkheid bracht in een politiek landschap dat verziekt was door corruptie. Deze kwaliteiten maakten hem ook buitengewoon effectief als oorlogsleider die zijn volk kon inspireren en de wereldopinie kon mobiliseren.

De uitdaging vandaag voor Zelensky is dat oorlogsleiderschap en vredesdiplomatie twee verschillende zaken zijn, die andere kwaliteiten vereisen

Zo begreep Franklin D. Roosevelt tijdens de Tweede Wereldoorlog dat hij de Sovjetleider Josef Stalin op een pragmatische manier moest benaderen. Tijdens de conferenties van Teheran (1943) en Jalta (1945) was hij zich terdege bewust van de strategische belangen van zijn bondgenoten, ook al waren die niet altijd in lijn met de Amerikaanse waarden. Hij koos ervoor om diplomatiek te laveren en stelde zich niet openlijk vijandig op tegenover Stalin, ondanks de gruwelijke daden van diens regime.

Roosevelt begreep dat een emotionele of moralistische houding de onderhandelingen en de effectiviteit van de alliantie zou kunnen ondermijnen. Deze realistische aanpak was essentieel voor het coördineren van de geallieerde strategieën die uiteindelijk leidden tot de overwinning op de Asmogendheden.

De complexiteit van de huidige situatie

De uitwisseling in het Oval Office was ongetwijfeld niet Zelensky’s finest hour op diplomatiek vlak. Maar het is ook belangrijk te erkennen dat Zelensky’s positie uniek is in de moderne geschiedenis. Het land dat hij leidt vecht letterlijk voor zijn voortbestaan, terwijl hij diplomatieke relaties moet onderhouden met bondgenoten die cruciaal zijn voor die overleving maar die ook hun eigen geopolitieke agenda’s hebben. De emotionele lading van zijn positie is nauwelijks te overschatten.

Daarnaast komt ook nog dat Trumps terugkeer naar het Witte Huis een fundamenteel andere benadering van internationale betrekkingen met zich meebrengt dan die van Biden. Zelensky moet nog wennen aan deze nieuwe realiteit.

Naar een evenwicht tussen moreel leiderschap en diplomatieke pragmatiek

De oorlog in Oekraïne zal niet worden gewonnen op het slagveld alleen. Het zal uiteindelijk worden beslecht aan de onderhandelingstafel, uiteraard liefst met Oekraïne mee aan tafel.

De uitdaging voor Zelensky zal zijn om een evenwicht te vinden tussen zijn rol als moreel leider die opkomt voor de soevereiniteit en territoriale integriteit van zijn land, en de pragmatische diplomaat die begrijpt hoe hij moet manoeuvreren binnen de beperkingen van de internationale politiek.

Of Zelensky erin zal slagen dit evenwicht te vinden, zal de tijd leren.

Nick Mertens is amerikanist en schrijft momenteel aan een boek over de VS dat zal verschijnen bij uitgeverij Ertsberg.