Wie is Valerij Zaloezjnyj, de man die Oekraïne volledig wil heroveren?

In populariteitspolls hoeft hij alleen president Zelensky te laten voorgaan. Wat is het geheim van de opperbevelhebber van het Oekraïense leger?

Op 24 september 2020 stond majoor-generaal Valerij Fedorovytsj Zaloezjnyj voor aap. Het Oekraïense leger organiseerde die dag grootschalige militaire oefeningen, waarin eenheden moesten tonen dat ze tot moderne oorlogsvoering in staat zijn. De oefeningen die Zaloezjnyj voor ogen had, liepen met een sisser af. De Javelin- antitankraketten die Oekraïne enkele maanden voorheen van Amerika had gekregen, weigerden dienst. Zaloezjnyj moest gegeneerd toegeven dat hij de oorzaken van de mislukking zou onderzoeken.

Toch werd net die generaal met de falende Javelins tien maanden later tot opperbevelhebber van het Oekraïense leger benoemd. Volgens de overlevering bevond Zaloezjnyj zich op het verjaardagsfeestje van zijn vrouw, biertje in de hand, toen hij de vraag kreeg. In latere interviews zou hij beweren dat het hem overdonderde. Zaloezjnyj was op dat moment 47 jaar oud. Hij had de reputatie een tactisch meesterbrein te zijn dat zelf met de enkels in de modder had gestaan, maar had geenszins de rang die een dergelijke promotie rechtvaardigt.

De keuze voor Zaloezjnyj zou een zeldzame meesterzet blijken. Nauwelijks twee jaar na het debacle met de Javelins is hij een volksheld. In populariteitspolls hoeft hij alleen president Volodymyr Zelensky te laten voorgaan. Zijn kortgeschoren hoofd wordt gedrukt op T-shirts die de Oekraïense overwinning voorspellen. De Oekraïense electroband Oisho BTZ droeg vorig jaar een ware oorwurm op aan de opperbevelhebber, Zaloezjnyj moetit dvizj (Zaloezjnyj is iets groots van plan). Op sociale media wordt hij een ‘otaman’ genoemd, de titel waarmee de Oekraïense kozakken sinds de zestiende eeuw hun militaire commandanten aanspreken. Geen Oekraïner lijkt eraan te twijfelen dat Zaloezjnyj het volledige Oekraïense grondgebied zal heroveren.

Zaloezjnyj is geobsedeerd door NAVO-standaarden. Hij is in zekere zin westerser dan veel westerse generaals.

Oleksandr Kraiev, expert internationale relaties

Sovjetmentaliteit

Zaloezjnyj is de eerste Oekraïense opperbevelhebber die niet in het Rode Leger heeft gediend. Toen hij in 1993 zijn militaire opleiding startte, was Oekraïne al twee jaar een onafhankelijke staat. Hoewel zijn vader officier in het Sovjetleger was, liep hij school in het Oekraïens. ‘Mijn enige herinnering aan het Sovjetleger is het uniform dat ik de eerste twee jaar moest dragen’, vertelde Zaloezjnyj in een interview kort na zijn aanstelling als opperbevelhebber.

Lange tijd was het Oekraïense leger een bolwerk van Russischgezindheid. Denys Berezovskyj, de baas van de Oekraïense marine, liep na de annexatie van de Krim in 2014 nog doodleuk over naar de Russische zijde. Zeker bij de hogere kaders, die hun opleiding nog vaak (gedeeltelijk) in het Sovjetleger hebben genoten, is de oude Sovjetmentaliteit nog niet helemaal weg. Naast endemische corruptie zorgt die mentaliteit vaak voor verouderde denkbeelden die niet langer beantwoorden aan de vereisten van moderne oorlogsvoering.

In tegenstelling tot zijn voorgangers kijkt Zaloezjnyj uitdrukkelijk naar het Westen ter inspiratie. Hij studeerde Engels en schreef zijn thesis over de structuur van het Amerikaanse leger. Hij volgde een groot deel van zijn voortgezette militaire opleiding in NAVO-landen. Die intensieve contacten met westerse militairen overtuigden Zaloezjnyj van het idee dat het Oekraïense leger een cultuuromslag moet maken. Waar in het Sovjetleger een strikte hiërarchie gold, waarbij officieren willoze uitvoerders hoorden te zijn van de bevelen van hogerhand, wil Zaloezjnyj zijn officieren emanciperen. Hij beweert dat soldaten tot op sergeantniveau in uiterste militaire nood rechtstreeks contact met hem mogen opnemen. Hij maakte een eind aan de kadaverdiscipline en sloopte de geprivilegieerde positie van de militaire kaders.

‘Iedereen moet leren om naar de mening van zijn ondergeschikten te luisteren’, verklaarde Zaloezjnyj in een interview voor de Oekraïense docufilm Rik(Het jaar). ‘Je moet je ondergeschikten als mensen behandelen. Soldaten moeten normale relaties hebben. Daarin verschillen we van het Sovjetleger.’ ‘Het geloof in zijn hervormingen is groot’, zegt Oleksandr Kraiev, expert in internationale relaties. ‘Zaloezjnyj is geobsedeerd door NAVO-standaarden. Hij is in zekere zin westerser dan veel westerse generaals.’

Zaloezjnyj draagt die cultuuromslag graag uit. De afstandelijke plechtstatigheid waarmee militairen uit de Sovjetschool zich vroeger tooiden, is niet aan hem besteed. Tijdens interviews (die tijdens de oorlog sporadischer zijn geworden) debiteert hij kwinkslagen. Hij slaat graag een praatje met gewone soldaten, die hij met de voornaam aanspreekt. Hij daagt op bij huwelijken van gewone soldaten. Hij spreekt openlijk over emoties. ‘Als ik door de contactenlijst in mijn gsm ga, zie ik veel namen van mensen die niet meer onder ons zijn’, vertelde hij in zijn Rik-interview. ‘Ik heb de kracht niet om iets met die namen te doen. Ik ben er waarschijnlijk nog niet klaar voor om die contacten te verwijderen.’

Hij gaf toe dat hij het voorbije jaar één keer gehuild heeft: toen hij een Oekraïense moeder moest vertellen dat haar zoon niet meer in leven was. Op begrafenissen van gesneuvelde soldaten is te zien hoe hij de families condoleert en troost probeert te bieden. ‘Het is totaal ondenkbaar dat een Russische generaal zich ooit zo zou gedragen’, analyseert Joris Van Bladel, Ruslandexpert bij het Instituut Egmont en kenner van het Russische leger. ‘Zaloezjnyj is in ongeveer alle opzichten een moderne militaire leider.’

Toch is Zaloezjnyj ook veeleisend en bikkelhard. Wie niet voldoet aan zijn hoge standaarden vliegt er genadeloos uit. In een interview met The Economist van afgelopen december gaf hij aan dat hij sinds de invasie al tien generaals de laan uitstuurde. Hij vermeldde ook droogweg dat een generaal zelfmoord pleegde. Het vormt een schril contrast met de menselijke aanpak die hij zegt voor te staan.

Krim

Zaloezjnyj nam over op een moment dat later kritiek zou blijken. Eind juli 2021 was er al maandenlang een Russische troepenopbouw aan de gang, waarbij tienduizenden Russische manschappen zich aan de Russisch-Oekraïense en Belarussisch- Oekraïense grens ophielden. In tegenstelling tot Zelensky nam Zaloezjnyj de waarschuwingen van de Amerikaanse inlichtingendiensten wel ernstig. In interviews waarschuwde hij de bevolking dat Rusland Oekraïne zou aanvallen.

De nieuwbakken opperbevelhebber weet waarover hij spreekt. Toen Rusland in 2014 de Krim annexeerde en een oorlog begon in de Donbas, was hij een van de weinige militaire leiders die zich kon onderscheiden. Als commandant voerde hij gewaagde hit-and-runacties uit, waarbij zijn troepen als moderne partizanen een vijandelijke colonne aanvielen en dan bliksemsnel weer verdwenen. In interviews benadrukt Zaloezjnyj voortdurend dat 2014 hem voorgoed veranderd heeft. ‘Voor mij is de oorlog in 2014 begonnen. Enkel de schaal van de oorlog is op 24 februari 2022 veranderd.’

Tactische flexibiliteit

De hervormingen die Zaloezjnyj vanaf zijn aantreden ondernam, zijn indrukwekkend. ‘Hij heeft in eerste instantie een eind gemaakt aan veel bureaucratie’, zegt Oleksandr Kraiev. ‘Vóór Zaloezjnyj moest elke legereenheid zowat alles wat er gebeurde in detail rapporteren. Daardoor gingen veel werkuren en middelen naar taken die het leger niet per se sterker maakten.’ Zaloezjnyj moderniseerde ook de mobilisatiecentra en tekende plannen uit om bij een eventuele Russische aanval in snel tempo vrijwilligers te mobiliseren. Hij inspecteerde de verdedigingslijnen in Oost-Oekraïne. Tegelijk sprak hij dreigende taal. ‘De vijand moet weten dat elk erf bij ons een burcht zal zijn.’

Maar de meest ingrijpende hervormingen voerde Zaloezjnyj door op het tactische niveau. Als adept van de westerse – zeg maar gerust Amerikaanse – stijl van oorlog voeren delegeerde Zaloezjnyj het gros van zijn beslissingen naar de lagere niveaus. Waar de oude Sovjetgeneraals zich specialiseerden in kadaverdiscipline en een strikte hiërarchie respecteerden, vertrouwt Zaloezjnyj op zijn officieren. Waar eenheden die vanuit Donetsk en Loehansk beschoten worden voorheen moesten wachten op permissie van hogerhand om terug te vuren, kunnen ze onder Zaloezjnyj zelf beslissen om het vuur te beantwoorden. Daarnaast introduceerde hij de zogenaamde mobiele defensiestrategie. Waar in het Sovjetleger soldaten koste wat het kost de defensieve lijn moesten behouden – het beruchte ‘geen stap achteruit’ van Stalin tijdens de Tweede Wereldoorlog – mogen Oekraïense officieren zich zonder bevel van bovenaf terugtrekken uit posities die strategisch niet essentieel zijn. ‘Zaloezjnyj ziet in dat het vaak steek houdt om terug te trekken, om daarna vanuit een gunstigere positie opnieuw aan te vallen’, aldus Kraiev.

Rusland is een dictatuur in oorlog, en daarin is loyaliteit aan de machthebbers vaak belangrijker dan competentie.

Joris Van Bladel, Ruslandexpert

Kraiev benadrukt dat Zaloezjnyj die hervormingen niet alleen heeft doorgevoerd. ‘De plannen lagen al veel langer klaar, maar er was tot nu toe niemand die erin slaagde ze door te voeren. Zaloezjnyj is er vooral in geslaagd de juiste mensen op de juiste plek neer te zetten.’ Er is bijvoorbeeld ook Oleksandr Syrskyj, de commandant van de grondtroepen, die in de begindagen van de oorlog de Russische aanval op Kiev afsloeg. Hij is ook de architect van het succesvolle tegenoffensief in Charkiv, waarbij Oekraïense troepen erin slaagden de volledige regio te bevrijden.

Een andere cruciale rol is weggelegd voor Kyrylo Boedanov, de nauwelijks 37-jarige chef van de militaire inlichtingendienst die het Russische oorlogsplan de dag voor de invasie voorspelde. Boedanov zou ook het brein zijn achter verschillende droneaanvallen op Russisch grondgebied en van de explosie op de Krimbrug van afgelopen oktober.

Fan van Gerasimov

Aan de vooravond van de grootschalige Russische invasie gaf niemand een cent om de Oekraïense kansen. In Washington verwachtte men dat het een kwestie van dagen was eer het Russisch leger Kiev zou bereiken. De dagen voor het begin van de aanval herorganiseerde Zaloezjnyj koortsachtig zijn troepen. Artillerie, munitie en luchtafweer werden ’s nachts verplaatst, om te verhinderen dat ze bij de eerste Russische bombardementen zouden worden uitgeschakeld. Zaloezjnyjs plan was eenvoudig maar moeilijk uit te voeren: de aanvoerlijnen afsnijden en in korte tijd enorme verliezen toebrengen aan het Russische leger, in de hoop om het moreel van de Russen te breken.

Het plan bleek wonderwel te lukken. De Oekraïense luchtafweer bleek verrassend effectief en bracht de Russische luchtmacht verliezen toe, waardoor Rusland zijn gevechtsvliegtuigen niet meer durfde in te zetten. Russische tankcolonnes kwamen zonder brandstof te zitten of reden zich hopeloos vast. Begin april hield het Russische leger ‘een strategische hergroepering’ en trok het zich terug naar de Donbas. Op 14 april slaagde Oekraïne erin om de Moskva, het vlaggenschip van de Russische Zwarte Zeevloot, tot zinken te brengen. In elk interview belooft Zaloezjnyj dat het mogelijk is om het volledige grondgebied van Oekraïne te heroveren.

Zaloezjnyj toont zich verrast over de Russische blunders op het slagveld. Hij noemt Valerij Gerasimov, de Russische generaal die sinds 2012 de stafchef is van het Russische leger, een van zijn grote voorbeelden. ‘Ik heb alles gelezen wat Gerasimov ooit schreef. Mijn verwachtingen van hem waren enorm.’

Rond de figuur van Gerasimov hangt al vele jaren een soort mythisch aura, dat in het Westen ironisch genoeg veel sterker is dan in Rusland. Gerasimov wordt – overigens ten onrechte – gezien als de grondlegger van de hybride oorlogsvoering. Hij is geobsedeerd door de rol van informatie in oorlogsvoering. Volgens Gerasimov komt het erop aan om de maatschappij van de tegenstander met informatieoorlogsvoering te verzwakken en te verwarren, om vervolgens met een minimum aan militaire middelen toe te slaan.

Ironisch genoeg gaat de grootschalige invasie van Oekraïne in tegen zowat alle opvattingen die Gerasimov in zijn geschriften presenteert. Verrast door het hevige Oekraïense verzet stortte de logistieke organisatie van het Russische leger in elkaar. Algauw herviel het in oude gewoonten. Het zette massale hoeveelheden artillerie in om het gebrek aan manschappen te compenseren. In Bachmoet vallen de Russen nog steeds in golven aan en rukt het slechts mondjesmaat op terwijl het verliezen lijdt. ‘Het is een botsing tussen twee totaal verschillende militaire concepten’, zegt Van Bladel. ‘Oekraïne vecht hoogtechnologisch, met mobiele eenheden en met grond- en luchttroepen die samenwerken. De Russische strategie is vooral gebaseerd op de massa.’

Het is verleidelijk om in het falen van het Russische leger een teken van incompetentie te zien. Het is een beeld dat Joris Van Bladel ten stelligste bestrijdt. ‘De prestatie van een leger hangt niet enkel af van het genie van de stafchef. Gerasimov weet perfect hoe moderne oorlogsvoering werkt. Maar Rusland is een dictatuur in oorlog, en daarin is loyaliteit aan de machthebbers vaak belangrijker dan competentie. Het is maar de vraag of Gerasimov überhaupt betrokken is in de plannen voor deze invasie.’ Het helpt ook niet dat president Vladimir Poetin tijdens deze oorlog al driemaal van opperbevelhebber wisselde en het ministerie van Defensie een open oorlog voert met Jevgenij Prigozjin, de baas van de paramilitaire Wagner-groep. Het steekt scherp af tegen de Oekraïense zijde, waar de spanningen tussen politiek en leger net iets vlotter onder controle worden gehouden.

Gehaktmolen

Het is onduidelijkof die politieke rugdekking blijft duren. Hoewel Zaloezjnyj nooit enige politieke ambitie heeft uitgesproken, dreigt zijn populariteit een politieke overweging te worden. Het is geen geheim dat Zaloezjnyj en Zelensky al meermaals ernstige meningsverschillen hebben gehad over de te volgen tactiek. Zaloezjnyj zou in maart voorgesteld hebben om het leger uit Bachmoet terug te trekken. Zelensky vreest dat het verlies van Bachmoet het moreel van de Oekraïense troepen zou ondermijnen. Aan de Oekraïense kant wordt Bachmoet voorgesteld als een gehaktmolen, waar het Russisch leger onophoudelijk kanonnenvlees aanlevert. ‘Dat is maar de halve waarheid’, zegt Marina Miron, militair expert aan het King’s College in Londen. ‘De Russen lijden er enorme verliezen, maar dat geldt ook voor Oekraïne. Oekraïne heeft troepen naar Bachmoet moeten sturen die het nu niet meer kan inzetten bij een nieuw offensief. Het heeft net als Rusland soldaten ingezet die nauwelijks enige training hebben gehad.’

Bovendien legt Zaloezjnyj in zijn communicatie niet altijd het vereiste diplomatische tact aan de hand. Zijn houding tegenover de Russische bezetters laat weinig aan de verbeelding over. ‘Russen en andere vijanden moeten worden gedood, gewoon gedood’, liet hij optekenen in zijn decemberinterview met The Economist. ‘Het is belangrijk dat we niet bang zijn om dat te doen.’ Die uitspraak valt te begrijpen van een verdediger van een land in oorlog, maar stemt ook tot nadenken. ‘Het verlaagt de drempel voor Oekraïense soldaten om wreedheden te plegen’, waarschuwt Miron. ‘Je kunt je afvragen of iemand in zijn positie zich niet diplomatischer moet uitdrukken.’ Het dreigt op termijn ook de wapenleveringen vanuit het Westen te bemoeilijken, waar dergelijke in bloed gedrenkte retoriek moeilijk ligt bij de publieke opinie.

Tegenoffensief

Zaloezjnyj staat steeds meer onder druk om, naar het nummer van Oisho BTZ, met iets groots uit te pakken. Het Oekraïense leger kreeg de voorbije maanden meer dan driehonderd westerse tanks geleverd. Het zou ook Storm Shadow-kruisraketten van het Verenigd Koninkrijk ontvangen hebben, waarmee het doelwitten op 250 kilometer afstand kan raken. Toch twijfelen experts eraan of het Oekraïense leger een spectaculaire opmars in zich heeft.

‘Het Oekraïense leger heeft nauwelijks met die tanks kunnen trainen’, waarschuwt Miron. ‘In moderne oorlogsvoering moeten troepen vlot kunnen samenwerken. Ik vraag me af of het Oekraïense leger daar met zo’n beperkte voorbereiding in zal slagen.’ Bovendien heeft het Russische leger ondertussen geleerd van zijn fouten. ‘Rusland heeft uitgebreide verdedigingslinies aangebracht. Zelfs met modernere tanks wordt het voor Oekraïne moeilijk om daardoor te breken. Bovendien heeft Rusland ondertussen zijn intelligence op orde. Het wordt moeilijk om een verrassingseffect te creëren.’

Maar de voornaamste uitdaging voor Zaloezjnyj is wellicht het inlossen van de hooggespannen verwachtingen. ‘Onze politieke leiders zijn niet bepaald goed in expectation management’, grinnikt Oleksandr Kraiev. ‘Zowel de Oekraïense bevolking als onze bondgenoten verwachten dat we met het komende offensief in enkele weken tijd ons hele grondgebied zullen heroveren. Dat zal niet gebeuren. Zaloezjnyj is uiterst voorzichtig. Hij snapt dat zijn troepen bij een snelle uitbraak het risico lopen om afgesneden te worden.’

In Oekraïne wordt Zaloezjnyj vergeleken met Michaïl Koetoezov, de Russische generaal die Napoleon versloeg. Zelf vergeleek hij zich al met Carl Mannerheim, de opperbevelhebber van het Finse leger in de Winteroorlog tegen de Sovjetunie. Met inventieve tactieken slaagden de Finnen er toen in de Sovjets zware verliezen toe te brengen, maar uiteindelijk moest Finland wel een deel van zijn grondgebied afstaan. Daarvoor is de tijd nog niet gekomen, stelde Zaloezjnyj afgelopen december nog. ‘We kunnen en moeten nog veel meer grondgebied heroveren.’