Wie was Shinzo Abe? Portret van een evenwichtskunstenaar

Met Shinzo Abe verliest Japan een van zijn meest invloedrijke naoorlogse leiders. Portret van de conservatieve evenwichtskunstenaar die Japan weer op de kaart probeerde te zetten.

Japan is in shock na de moordaanslag op voormalig premier Shinzo Abe. De voormalige premier overleed in het ziekenhuis van Nara, kort nadat hij op vrijdagochtend werd beschoten tijdens een campagnemeeting. De politie identificeerde de schutter als Tetsuya Yamagami (41). Over zijn motieven is voorlopig niets bekend.

In Japan zijn politieke aanslagen hoogst uitzonderlijk. De laatste politieke aanslag dateert er van 1960, toen een 17-jarige extremist de toenmalige socialistische partijleider Inejiro Asanuma tijdens een televisiedebat doodstak. Japan heeft een van de strengste wapenwetten ter wereld. In 2021 werden over heel Japan slechts tien schietincidenten geregistreerd. De schutter zou zijn wapen zelf in elkaar hebben geknutseld. Dimitri Vanoverbeke, professor Japanologie aan de KU Leuven die momenteel in Tokio doceert, vertelt hoe het nieuws van de moord zijn aula met verstomming sloeg. ‘Toen het nieuws doorsijpelde, voelde je de sfeer veranderen. Niemand geloofde dat dit kon gebeuren.’

Politieke dynastie

Met het overlijden van Shinzo Abe verliest Japan een van zijn meest invloedrijke naoorlogse leiders. Abe stamt uit een van Japans meest gerenommeerde politieke dynastieën. Nobusuke Kishi, zijn grootvader aan moederskant, was premier van 1957 tot 1960 en een van de grondleggers van het moderne Japan. Kan Abe, zijn grootvader van moederskant, was tussen 1937 en 1946 parlementslid. Vader Shintano Abe was buitenlandminister tussen 1982 en 1986. Nobuo Kishi, de jongere broer van Shinzo Abe, is sinds 2020 minister van Defensie.

Shinzo Abe maakte – net als zijn vader en zijn grootvader aan moederskant – carrière binnen de conservatieve Liberaal-Democratische Partij. Hij wordt een eerste keer premier tussen 2006 en 2007. Het zijn woelige politieke jaren in Japan, dat in de jaren 90 en 2000 maar liefst dertien keer van premier wisselt. Abe maakt als premier geen geheim van zijn conservatieve overtuiging. Zo vindt hij bijvoorbeeld dat vrouwen niet in aanmerking mogen komen voor troonopvolging in de Japanse keizerlijke dynastie. Zijn premierschap eindigt evenwel al snel. Zijn regering wordt geplaagd door schandalen, en Abe zelf heeft gezondheidsproblemen die hem in zijn functioneren hinderen. Na een stevige verkiezingsnederlaag kondigt Abe na welgeteld een jaar aan dat hij opstapt als premier.

Zijn comeback wordt een ongezien politiek succes. Tussen 2012 en 2020 werd Abe de langst zittende Japanse premier ooit. Als premier was Abe vooral spraakmakend met zijn grootschalige economische hervormingen. Die zogenaamde Abenomics waren een antwoord op de stagnatie van de Japanse economie in de jaren 2000, en vooral op de wereldwijde economische crisis van 2008, die in Japan bijzonder lang nazinderde. Met zijn plannen wilde Abe de inflatie opkrikken, het begrotingstekort terugdrijven en de economische groei aanzwengelen. In een tweede fase nam zijn regering ook maatregelen om Japanners meer kinderen te laten krijgen. Ondanks Abe’s grote economische beloftes bleven de resultaten beperkt. ‘Hij is er finaal niet in geslaagd om fundamentele hervormingen door te voeren’, zegt Maaike Okano-Heijmans, Japankenner bij het Nederlandse Instituut Clingendael. ‘Hij moest te veel fracties bedienen om zijn positie veilig te stellen.’ Dat wil evenwel niet zeggen dat Japan Abenomics ondertussen heeft verlaten. Ook zijn opvolgers hebben al aangekondigd Abe’s economische lijn voort te zullen zetten.

Make Japan Great Again

Abe’s voornaamste politieke erfenis is evenwel zijn buitenlandbeleid. Hij gold als een ongeëvenaard geopolitiek denker, die als geen ander erin slaagde om internationale banden te smeden en in te spelen op grote omwentelingen. Zo was hij een van eerste Japanse leiders die de opkomst van China op de politieke agenda zette. ‘Hij is nooit zo dom geweest om het met zoveel woorden te zeggen, maar in alles wat hij deed zag je dat hij China als een bedreiging zag’, zegt Okano-Heijmans. ‘Hij was de architect van de Free and Open Indo-Pacific-strategie, een samenwerkingsverband om democratische waarden in de regio te promoten. Hij heeft de zogenaamde Quad gestart, een veiligheidsdialoog tussen Japan, India, Amerika en Australië om militaire samenwerking te bevorderen. Hij bedacht tal van manieren waarop democratische landen zouden samenwerken.’ Tegelijk slaagt Abe erin om in recordtempo een handelsakkoord met de Europese Unie te sluiten. Minder subtiel was Abe’s voortdurende steun voor Taiwan, het eiland dat China als een afvallige provincie beschouwt. Ook zijn uitspraken over de Japanse geschiedenis zorgden in buurlanden geregeld voor reuring.

Abe kwam aan de macht op een moment waarop er grote discussie bestond over de richting die Japan uit moest. Terwijl de Japanse linkerzijde zich enigszins wilde losmaken van de Amerikaanse veiligheidsparaplu, koos Abe zonder voorbehoud voor Amerika. Hij wilde te allen prijze de Amerikaanse basis in Okinawa behouden. ‘Hij was een ware evenwichtskunstenaar,’ zegt Vanoverbeke. ‘Hij slaagde erin om zowel een verdediger van democratische waarden als een regelrechte havik te zijn.’

Abe brak als premier met het traditioneel voorzichtige Japanse veiligheidsbeleid. De Japanse krijgsmacht heet ook vandaag nog een ‘zelfverdedigingsmacht’ te zijn, die geen offensieve operaties mag uitvoeren. Sinds 1976 mag het Japanse defensiebudget niet boven de 1 procent van het Japanse bnp (de NAVO-richtlijn is 2 procent, de Verenigde Staten besteden 3,5 procent) gaan. Sinds de nederlaag in de Tweede Wereldoorlog staat in artikel 9 van de Japanse grondwet dat Japan afziet van het gebruik van en het dreigen met geweld. Meermaals heeft Abe tevergeefs geprobeerd die ‘pacifismeclausule’ uit de Japanse grondwet te halen. Zelf sprak hij over ‘proactief pacifisme’, en later over ‘proactieve diplomatie’. Onder Abe besloot Japan opnieuw vliegdekschepen te onderhouden, een investering die duidelijk niet enkel gericht was op zelfverdediging. Abe gaf ook meermaals aan dat Japan moest overwegen om Amerikaanse kernwapens op zijn grondgebied toe te laten.

In zijn politieke optredens zocht Abe geregeld de controverse op. Zo bezocht hij als een van de weinige Japanse leiders de herdenking voor de Japanse overleden soldaten. ‘Voor een Japanse premier was dat heel controversieel’, zegt Okano-Heijmans. ‘Bij zulke bijeenkomsten worden ook oorlogsmisdadigers herdacht. Hij heeft dat altijd verdedigd, zelfs als hij er achteraf voorzichtiger in is geworden. Hij vond dat het Japanse buitenlandbeleid geen recht deed aan wat Japan doet, kan en is. Hij wilde het Japanse zelfvertrouwen herstellen. Noem het Make Japan Great Again, lang voor Trump aan de macht kwam.’

Hogere opkomst

Dat Abe er ondanks zijn populariteit nooit in slaagde het pacifisme uit de grondwet te krijgen, wijt Okano-Heijmans aan het feit dat hij zich modelleerde naar zijn grootvader (Nobosuke Kishi was in de Tweede Wereldoorlog een van de ondertekenaars van de oorlogsverklaring aan de Verenigde Staten) en als conservatief politicus nostalgische gevoelens leek te hebben naar Japans koloniale oorlogsverleden. ‘Veel Japanners beseffen dat de grondwet niet was aangepast aan de huidige geopolitieke context’, zegt Okano-Heijmans. ‘Maar tegelijk lieten ze die aanpassingen liever niet aan een conservatief als Abe over. Er werden altijd vraagtekens geplaatst bij wat zijn ware intenties waren. Finaal heeft Abe ingezien dat hij met zijn achtergrond subtieler te werk moest gaan. In plaats van de grondwet te wijzigen, is hij de grondwet anders gaan interpreteren. Hij is erin geslaagd om de Japanse maatschappij ondanks alle tegenkanting toch te doen opschuiven, en desondanks populair te blijven. Dat is geen geringe prestatie.’

Dat hij in 2020 aftrad, had officieel te maken met (opnieuw) chronische gezondheidsproblemen, waardoor hij de belasting van het premierschap niet langer fysiek aankon. Ook de meerdere politieke schandalen brachten Abe finaal in nauwe schoentjes. Achter de schermen gold hij nog steeds als bijzonder invloedrijk. ‘Abe bleef nog steeds de kingmaker van zijn partij’, legt Vanoverbeke uit. ‘Hij was een soort peetvader die op de achtergrond nog steeds de richting van de partij vorm gaf. Door zijn steun uit te spreken voor gelijkgezinde kandidaten, zorgde hij ervoor dat zijn ideeën aanwezig bleven in de Japanse politiek.’

Vanoverbeke vermoedt dat Abe’s overlijden een grote invloed zal hebben op de verkiezingen van zondag. ‘De opkomst bij verkiezingen in Japan ligt doorgaans enorm laag. Zeker bij verkiezingen voor het hogerhuis daagt doorgaans nauwelijks 20 à 30 procent van de kiesgerechtigden op. Sowieso heeft Japan altijd veel onbesliste kiezers, die tot op het laatste moment twijfelen op wie ze willen stemmen. Ik verwacht dat er een golf van sympathie komt, en dat de opkomst zondag hoog zal zijn.’