Met de Brit Karim Khan heeft het Internationaal Strafhof in Den Haag opnieuw een uiterst strijdvaardige en mediagenieke openbaar aanklager.
Tot voor kort was het Internationaal Strafhof (ICC) een instelling die vrijwel exclusief communiceerde middels droge persberichten. Karim Khan, de huidige openbaar aanklager van het Hof, gooit het over een andere boeg.
Khans aankondiging op maandag, waarbij hij aankondigde een aanhoudingsbevel te vragen tegen drie Hamasleiders en twee Israëlische hoogwaardigheidsbekleders, gebeurde per videoboodschap, waarin Khan geflankeerd door twee onderzoekers zijn beschuldigingen formuleerde. Diezelfde dag zond CNN een exclusief interview uit, waarin Khan tegenover CNN-reporter Christiane Amanpour uitgebreid verklaarde waarom hij vindt dat zowel Hamas als de Israëlische regering zich schuldig heeft gemaakt aan misdaden tegen de menselijkheid.
Aan Hamas-zijde verzoekt Khan de aanhouding van leider Yahya Sinwar, militair commandant Mohammed Al-Masri en Ismail Haniyeh, het hoofd van het politieke bureau, voor hun betrokkenheid bij de bloederige aanval op Zuid-Israël van 7 oktober 2023, waarbij 1139 doden vielen. De Hamasleiding wordt onder meer beschuldigd van uitroeiing, moord, verkrachting, foltering en ontvoering. Aan Israëlische kant gaat het over premier Benjamin Netanyahu en defensieminister Yoav Gallant. Zij hebben zich, aldus Khan, schuldig gemaakt aan ‘het uithongeren van een bevolking’ en ‘uitroeiing’.
Voorlopig is er van een aanhoudingsbevel nog geen sprake. Met zijn verzoek legt Khan de vraag voor aan de Kamer van Vooronderzoek, waar drie rechters beslissen of het aanhoudingsbevel er komt.
‘Kom later niet klagen’
Khan, die als advocaat gevormd werd aan het Londense King’s College, communiceert recht voor de raap. In bijzonder toegankelijke taal toonde de charismatische openbaar aanklager van het ICC zich vastberaden om zowel de leiding van de terreurbeweging Hamas als de regering van Israël verantwoordelijk te houden voor hun daden.
Hij sprak zijn afgrijzen uit voor de aanval van 7 oktober en eiste dat Hamas de Israëlische gijzelaars onmiddellijk zou vrijlaten. Tegelijk benadrukte hij dat de gruwelijkheid van de aanval Israël niet ontslaat van zijn verantwoordelijkheden. ‘Geen voetsoldaat, geen bevelhebber, geen burgerleider, niemand kan handelen in straffeloosheid. Niets op aarde kan rechtvaardigen dat mensen, onder wie vrouwen en kinderen, baby’s, ouderen en jongeren, de basisbehoeften die nodig zijn om te overleven ontzegd worden.’
Khan is bijzonder mediageniek. Met de nodige zin voor dramatiek meet de openbaar aanklager zich bijwijlen het aura aan van een ware sheriff, die zijn medeburgers waarschuwt dat het Internationaal Strafhof waakt. Tijdens een bezoek aan Israël in december formuleerde hij al de niet mis te verstane waarschuwing ‘comply now, don’t complain later’ (‘volg nu de regels, kom later niet klagen’). Geconfronteerd met kritiek van Benjamin Netanyahu op zijn beslissing, antwoordde Khan met een veelzeggend ‘niemand staat boven de wet’.
Bewijslast
Khan is niet over één nacht ijs gegaan bij het opstellen van zijn aanklacht. Voor publicatie liet hij zijn verzoek nalezen door een bijkomende adviesgroep, onder wie ook de bekende Britse mensenrechtenadvocate Amal Clooney. Een uiterst opmerkelijke constructie, vindt professor internationaal recht Jan Wouters (KU Leuven). ‘Het lijkt vooral een manier om de openbaar aanklager in te dekken tegen de kritiek dat hij een ongeleid projectiel zou zijn. Tegelijk kun je je vragen stellen bij die adviesgroep. De groep lijkt redelijk lukraak samengesteld. Ik vermoed dat de Israëlische experts dit met een vergrootglas bekijken.’
‘Dat Khan zijn verzoek liet nalezen door een adviesgroep, lijkt vooral een manier om zich in te dekken tegen de kritiek dat hij een ongeleid projectiel zou zijn.
Ook bij de aanklacht is een duidelijke opportuniteitskeuze gemaakt. Zo worden Netanyahu en Gallant niet beschuldigd van genocide maar van ‘uitroeiing’. ‘De bewijslast voor misdaden tegen de menselijkheid, zoals uitroeiing, ligt lager’, legt Wouters uit. ‘Om iemand te veroordelen voor genocide, moet je niet alleen de daden zelf bewijzen, maar ook de zogenaamde “bijzondere intentie”. Je moet kunnen bewijzen dat de leiders een specifieke intentie hadden om een hele bevolkingsgroep te elimineren. Dat is enorm moeilijk te bewijzen. Daar heeft men bij het opstellen van de aanklacht duidelijk rekening mee gehouden.’
Thomas Gillis, die als advocaat internationaal strafrecht verbonden is aan de balie van het Internationaal Strafhof, wijst erop dat die kwalificatie later nog veranderd kan worden.
Naast publieke uitspraken van defensieminister Yoav Gallant, die de bevolking van Gaza vergeleek met ‘menselijke dieren’, zegt Khan dat zijn onderzoeksteam forensisch bewijs heeft verzameld.
Ook voor de groten
Khan heeft er binnen het internationaal strafrecht al een ronduit indrukwekkende carrière opzitten. Hij was betrokken bij zowat elk internationaal tribunaal dat de voorbije decennia werd opgericht. Voordat hij in 2021 verkozen werd tot openbaar aanklager van het ICC, was hij het hoofd van het VN-team dat onderzoek doet naar de misdaden van de Islamitische Staat in Irak.
Opmerkelijk genoeg heeft Khan ook een uitgebreide carrière aan de ‘verdedigende kant’. Hij trad bijvoorbeeld op als advocaat voor Charles Taylor, de president van Liberia die in 2007 veroordeeld werd voor misdaden tegen de mensheid tijdens de burgeroorlog in Sierra Leone. ‘Die ervaring zie je duidelijk terug in hoe hij zijn rol als openbaar aanklager invult’, zegt Gillis. ‘Doordat hij zowel als aanklager als voor de verdediging heeft gewerkt, snapt hij hoe je een zaak moet onderbouwen.’
Bovendien schrikt Khan er niet voor terug om achter de ‘grote jongens’ aan te gaan. Zo vaardigde het Strafhof in maart 2023 een arrestatiebevel uit tegen de Russische president Vladimir Poetin en de Russische kinderrechtencommissaris Marija Lvova-Belova. Beiden worden beschuldigd van het ontvoeren en deporteren van Oekraïense kinderen.
Die ijver om ook achter de groten aan te gaan, komt er niet toevallig. In de landen van het Globale Zuiden bestaat al langer de indruk dat het Internationaal Strafhof er vooral is om Afrikaanse dictators te berechten. Met die kwalijke reputatie wil Khan komaf maken. ‘Als we onze wil om de wet op gelijke wijze toe te passen niet tonen, als de indruk bestaat dat de wet selectief wordt toegepast, creëren we de voorwaarden voor haar instorten’, luidt het in Khans officiële statement.
Compensatiegedrag
De kritiek op Khans beslissing om een arrestatiebevel te vragen is enorm. In een boodschap in het Engels, gericht op zijn Amerikaanse publiek, beschuldigde Netanyahu Khan van antisemitisme. Hij vergeleek hem met ‘rechters in nazi-Duitsland die Joden basisrechten ontnamen’ en verweet hem ‘benzine te gooien op de antisemitische brandhaarden die over de hele wereld razen’. Ook de Amerikaanse president Joe Biden noemde de beslissing van het ICC ‘schandalig’. En buitenlandminister Antony Blinken benadrukte dat het ICC ‘geen jurisdictie’ heeft over het huidige conflict in Gaza. Noch de Verenigde Staten, noch Israël erkennen de jurisdictie van het Internationaal Strafhof. De Palestijnse staat erkent sinds 2015 wél het ICC.
Gillis is ervan overtuigd dat Khans aanpak op langere termijn wel degelijk tot resultaten zal leiden. Hij acht het ‘absoluut mogelijk’ dat Netanyahu ooit in Den Haag terecht zal staan. ‘De komende jaren worden cruciaal voor de legitimiteit van het Strafhof. Het zal nu moeten bewijzen dat het daadwerkelijk mogelijk is om politieke en militaire leiders verantwoordelijk te houden voor hun daden.’
Hoe rigoureus en ambitieus de huidige aanklager ook is: dit riskeert opnieuw op een teleurstelling uit te draaien.
Tegelijk rijst de vraag of Khan geen te hoge verwachtingen wekt met zijn voortvarende aanpak. Het lijkt een beetje op compensatiegedrag, vindt Wouters. ‘Het is zeer de vraag of hij ooit in zijn opzet zal slagen om de Netanyahu’s en de Poetins van deze wereld op de beklaagdenbank te krijgen. Het Strafhof heeft na meer dan twintig jaar nog altijd maar tien veroordelingen opgeleverd. Hoe rigoureus en ambitieus de huidige aanklager ook is: dit riskeert opnieuw op een teleurstelling uit te draaien.’
Misschien kan het verzoek tot aanhoudingsbevel zelfs nadelen hebben. ‘Zodra een regeringsleider of een staatshoofd wordt geviseerd, heeft dat tal van ongewenste effecten’, zegt Wouters. ‘In elk politiek systeem bestaat de neiging om zich solidair met de leider te verklaren, ook al is die onpopulair. Die dynamiek zie je nu ook in Israël. Men kan zich afvragen of een aanklager niet beter focust op personen die iets lager in de politieke of militaire hiërarchie staan, en van wie de betrokkenheid bij internationale misdrijven minder moeilijk te bewijzen is dan die van de leider.’
