Hij wil Mexico transformeren en duldt daarbij geen tegenstand. Een portret van Andrés Manuel López Obrador, de linkse populist die de Mexicaanse democratie wil domineren.
Andrés Manuel López Obrador is een ochtendmens. Sinds hij op 1 december 2018 aantrad als president begint de politieke actualiteit in Mexico elke weekdag stipt om zeven uur. Dan houdt de president La Mananera, de persconferentie waarin hij zijn verwezenlijkingen in de verf zet.
Tegelijk gebruikt López Obrador, die van zijn initialen AMLO zijn politieke merknaam heeft gemaakt, zijn ochtendsermoen om de politieke agenda uit te zetten en zijn tegenstanders aan te vallen. Dat zijn er wel wat. Ngo’s die wantoestanden aanklagen zet AMLO weg als slippendragers van het Amerikaanse imperialisme. Anticorruptieorganisaties zijn voor hem ‘complotsmeders’ die eropuit zijn de regering te ondermijnen. Mexicanen die betogen tegen zijn voorgestelde hervormingen zijn ‘hypocrieten’ en ‘racisten’ die ‘geen liefde hebben voor het volk’.
AMLO’s voornaamste vijanden zijn toch wel kritische journalisten. Zo publiceerde de president vorig jaar tijdens een Mananera het salaris van de bekende journalist Carlos Loret de Mola. Hij kondigde meteen aan dat de journalist een extra controle van de belastingdienst mag verwachten. Loret de Mola had kort voordien over de onverklaarbaar opulente levensstijl van AMLO’s zoon geschreven. Ciro Gómez Leyva, een andere journalist die zich kritisch uitlaat over de Mexicaanse regering, overleefde op 16 maart van dit jaar een aanslag. De dag voordien had AMLO op zijn ochtendlijke persconferentie er nog voor gewaarschuwd dat Mexicanen die naar journalisten als Gómez Leyva luisteren een hersentumor riskeren.
Hij gebruikt referenda om het parlement te omzeilen.
María Marván Laborde, Universidad Nacional Autónoma de México
Gevoel voor humor
Tegenstanders hebben een gloeiende hekel aan AMLO’s populistische stijl. Zijn aanhangers – die spottend Amlovers worden genoemd – steunen hem door dik en dun. ‘Hij is de enige Mexicaanse politicus die zich bekommert over de lagere klassen van de Mexicaanse samenleving’, zegt Victor Lopez Villafane, een medestander die een politieke biografie schreef van AMLO. ‘Hij heeft een volslagen unieke politieke coalitie op de been gebracht. Hij scoort zowel bij de lagere sociale klassen als bij de conservatieve kiezers uit het noorden.’
López Obrador is zonder twijfel de meest besproken Mexicaanse politicus van de afgelopen twintig jaar. ‘Hij dicht zichzelf messiaanse kwaliteiten toe’, zegt Alejandro Monsiváis, professor politieke wetenschappen aan het Colegio de la Frontera Norte in Tijuana. ‘AMLO is ervan overtuigd dat hij de enige is die Mexico kan verlossen van zijn kwalen. Hij heeft een directe link met het volk, vindt hij, en daardoor ook het recht om zonder enige vorm van democratisch tegenwicht te regeren. Hij stelt zich voor als de enige leider die bereid is de wil van het volk uit te voeren. Voor hem is politiek een strijd tussen goed en kwaad.’
Tegelijk heeft AMLO een aanstekelijk gevoel voor humor, en het soort zelfrelativering waaraan het veel Mexicaanse politici ontbreekt. Hij nodigt Mexicanen uit om hem met zijn roepnaam El Peje aan te spreken, naar het kleine visje in de rivieren van zijn geboortestreek Tabasco. Zijn vakanties brengt hij door in de zuidelijke staat Chiapas op zijn landgoed met de opmerkelijke naam La Chingada. ‘Chingar’ kan (onder andere) neuken, afrossen, zuipen en verknallen betekenen. In het geval van AMLO’s landgoed is het een geinige woordspeling: ‘me voy a la chingada’ betekent in Mexico zoveel als ‘ik ga naar de kloten’.
Derde keer, goede keer
AMLO komt nochtans van ver. Hij is geboren in het dorpje Tepetitán. Zijn ouders runnen er de plaatselijke kruidenierwinkel. De legende wil dat hij op jonge leeftijd al de kassa bijhoudt. Het is naar eigen zeggen de oorsprong van zijn maniakale zin voor begrotingsdiscipline.
Obrador groeit op tijdens het Milagro Mexicano, de periode tussen 1954 en 1970 waarin de Mexicaanse economie met 6 à 7 procent per jaar groeide. Het zijn de hoogtijdagen van de Partido Revolucionario Institucional (PRI), die van 1930 tot 2000 – onder verschillende namen – onafgebroken regeert. De PRI domineert het publieke leven via een uitgebreid netwerk van staatsbedrijven, vakbonden, maatschappelijke organisaties en wijdverbreid cliëntelisme, aangevuld met de nodige repressie.
Ook AMLO start zijn politieke carrière als overtuigd priísta. Na de gecontesteerde verkiezingen van 1988, waarbij PRI-kandidaat Carlos Salinas met grootschalige fraude de presidentsverkiezingen wint, verlaat AMLO de partij. Zijn politieke carrière neemt een hoge vlucht wanneer hij in 2000 burgemeester wordt van Mexico-Stad. Ondanks de golf van geweld in die jaren en verschillende corruptieschandalen is AMLO razend populair, vooral bij de armere bevolking. Het moet zijn springplank worden naar het presidentschap.
Maar bij de presidentsverkiezingen van 2006 loopt het mis. Hoewel Lopez Obrador favoriet was, behaalt de rechts-conservatieve Felipe Calderón finaal de meeste stemmen. AMLO beticht Calderón van kiesfraude. Hij laat zich alsnog inzweren als ‘de legitieme president van Mexico’, en houdt tot op vandaag vol dat hij de verkiezingen van 2006 gewonnen heeft. ‘Het is een mythe die hij doelbewust in stand houdt’, aldus Monsiváis. ‘Hoewel hij nooit heeft bewezen dat de verkiezing frauduleus verlopen is, blijft bij een groot deel van de bevolking het idee leven dat hij onheus is behandeld.’
In 2012 probeert hij het nog eens en verliest hij met duidelijk verschil van Enrique Pena Nieto. Hij richt de Movimiento Regeneración Nacional (Morena) op, een partij die hij als zijn persoonlijke politieke vehikel organiseert. ‘AMLO heeft Morena vrijwel in zijn eentje opgericht’, zegt López Villafane. ‘Hij is van dorp tot dorp gegaan om steun te ronselen.’ Als hij in 2018 nogmaals een gooi doet naar het presidentschap, kiest hij niet zonder zelfspot voor de campagneslogan ‘La tercera es la vencida’ (‘Derde keer, goede keer’). Het blijkt het perfecte moment. De traditionele partijen zijn murw geslagen door corruptieschandalen. AMLO behaalt het hoogste aantal stemmen in de geschiedenis van Mexico.
‘AMLO is niet links’
López Obrador heeft grote plannen. Zijn presidentschap moet niet minder dan de ‘Vierde Transformatie’ van Mexico worden, na de Onafhankelijkheidsoorlog, de burgeroorlog en de Mexicaanse revolutie. AMLO belooft korte metten te maken met de welig tierende corruptie, die hij de voornaamste oorzaak noemt van de enorme armoede onder de Mexicaanse bevolking. Hij wil de Mexicaanse olie- en gasproductie opvoeren, het overheidsapparaat afslanken en het aantal sociale programma’s voor de maatschappelijke onderlaag opvoeren.
Maar bestuurlijk krijgt hij weinig klaar. Tijdens de coronacrisis maakt Mexico – mede door de povere staat van de gezondheidszorg – een belabberde beurt. Zijn plannen om het alomtegenwoordige drugsgeweld aan te pakken met ‘Abrazos no balazos’ (‘Omhelzingen in plaats van kogels’) sorteren weinig succes. Met gemiddeld 95 moorden per dag is AMLO’s presidentschap nu al het meest dodelijke sinds de Cristero-oorlog van 1926-1929.
Vooral de manier waarop een zelfverklaarde linkse leider aan sociaal beleid doet, is hoogst opmerkelijk. Volgens María Marván Laborde, sociologe aan de Universidad Nacional Autónoma de México, doet hij aan schaamteloos cliëntelisme. ‘AMLO is géén linkse politicus’, benadrukt Marván Laborde. ‘Hij vernietigt instellingen om geld door te schuiven naar de armere lagen van de bevolking. Hij stelt die extra toelagen voor de armen voor als een gunst die hij persoonlijk geeft, en niet als een recht dat ze hebben als burger. Het geld komt zogezegd niet van de Mexicaanse staat, maar van AMLO zelf. De implicatie is duidelijk: het is een toelage die ze elk moment weer kunnen verliezen. Hij eist dankbaarheid en loyaliteit van zijn achterban.’
Als een bulldozer
Tegelijk raast López Obrador als een bulldozer door de instellingen die de Mexicaanse democratie moeten beschermen. Onder het mom van begrotingsdiscipline zet hij het mes in tal van agentschappen die het doen en laten van de overheid controleren. Zijn favoriete doelwit is het Instituto Nacional Electoral (INE), het instituut dat de Mexicaanse verkiezingen in goede banen moet leiden. ‘Het INE ís de Mexicaanse democratie’, benadrukt Marván Laborde, die het instituut tussen 2003 en 2006 leidde. ‘Het is een van de weinige instellingen die de Mexicanen vertrouwen.’
AMLO stelt het voor als een efficiëntieoefening, die geld moet vrijmaken voor sociale uitgaven. Een poging om het INE te vervangen door een nieuwe instelling, waarbij het parlement bestuurders zou mogen benoemen, raakte niet goedgekeurd in het parlement. Onmiddellijk lanceerde AMLO het ‘Plan B’, een besparing die het INE financieel zou droogleggen. Toen het Hooggerechtshof dat Plan B terugdraaide, kondigde AMLO aan dat hij bij de volgende verkiezingen een gekwalificeerde meerderheid wil behalen om de grondwet te veranderen. Ook het Instituto Nacional de Transparencia, het agentschap dat de bescherming van de persoonlijke gegevens en de toegang tot openbare informatie moet garanderen, wil AMLO afschaffen.
AMLO is ervan overtuigd dat hij de enige is die Mexico kan verlossen van zijn kwalen.
Alejandro Monsiváis, Colegio de la Frontera Norte, Tijuana.
Een andere zorgwekkende evolutie is de manier waarop AMLO het leger inzet. Sinds het presidentschap van Felipe Calderón in 2006 wordt het leger ingezet tegen de drugskartels. Een van AMLO’s populairste campagnebeloftes was dat hij het leger terug naar de kazernes zou zenden. Maar hij deed het tegenovergestelde, en zet het leger in voor de meest uiteenlopende taken. Het Mexicaanse leger is onder AMLO een heuse economische speler geworden, die infrastructuurwerken uitvoert en zelfs een commerciële luchtvaartmaatschappij uitbaat. Het leger is voor de president het gedroomde instrument, meent Alejandro Monsiváis. ‘Het is een volledig hiërarchische instelling, die niet transparant hoeft te zijn over haar uitgaven. Het beschikt over enorme hoeveelheden informatie over alle delen van de maatschappij. Voor een broze democratie zoals Mexico is dat een heel gevaarlijke situatie.’
AMLO werkt graag met referenda. De opkomst is meestal laag, en de Morena-partij met haar fanatieke aanhang kan de volksraadplegingen makkelijk naar haar hand zetten. ‘Het is een manier om het parlement te omzeilen’, aldus Marván Laborde. ‘Het referendum sluit volledig aan bij zijn politieke stijl. Een referendum komt uit op ja of nee, zonder compromissen of dialoog.’
Opvolging
Rest de vraag hoe ver AMLO wil gaan. Over een jaar zijn er presidentsverkiezingen. Volgens de Mexicaanse grondwet mag een president slechts één ambtstermijn van zes jaar volbrengen. Zelfs in de hoogtijdagen van de PRI werd niet aan dat principe getornd. AMLO zelf zweert bij hoog en bij laag dat hij zich na zijn ambtstermijn terugtrekt uit de politiek.
Volgens Alejandro Monsiváis heeft AMLO wel de ambitie om achter de schermen aan de touwtjes te blijven trekken. ‘Hij probeert de oude PRI-staat te herstellen’, aldus Monsiváis. ‘Hij wil van Morena de dominante kracht maken in de Mexicaanse politiek, die alle niveaus van de samenleving domineert. Hij wil een opvolger aanstellen die zijn werk voortzet en die hij kan blijven aansturen.’ De voorlopige favoriet voor die rol is Claudia Sheinbaum, de huidige regeringsleider van Mexico-Stad en een van AMLO’s absolute vertrouwelingen.
Het is het typische probleem waarmee veel Latijns-Amerikaanse landen worstelen: ondanks een uiterst democratischgezinde bevolking zorgen eerlijke verkiezingen niet noodzakelijk voor goed bestuur. In een maatschappij met enorme armoedecijfers – bijna 40 procent van de Mexicaanse bevolking leeft in armoede – is het moeilijk om zonder cliëntelisme kiezers aan je te binden. ‘Dat is de tragedie van de Mexicaanse democratie vandaag’, zucht Monsiváis. ‘De meeste Mexicanen willen minder corruptie en meer sociale rechtvaardigheid. Ze willen geen caudillo of messias die beweert dat hij alles zal oplossen. Maar er zijn nauwelijks andere competente of aantrekkelijke kandidaten. Er zijn bitter weinig alternatieven.’
