Niet alleen geopolitiek maar ook ideologisch zijn er heel wat overeenkomsten tussen Donald Trump en Vladimir Poetin. ‘Zowel Trump als Poetin zet Europa weg als een bastion van decadentie. Beiden zien de waarden die Europa uitdraagt als een bedreiging.’
Het is bijna kruiperig, de manier waarop het Witte Huis dezer dagen Rusland benadert. Sinds de terugkeer van Donald Trump als president sloven de Verenigde Staten zich uit om het Kremlin het hof te maken.
De voorbije maand steunden de VS een VN-revolutie waarin Rusland niet langer als de agressor werd aangemerkt in Oekraïne. Ze verzwakten de Oekraïense onderhandelingspositie door NAVO-lidmaatschap bij voorbaat uit te sluiten en schorsten de wapenleveringen en inlichtingenhulp aan Oekraïne. En ze gaan na welke economische en financiële sancties tegen Rusland kunnen worden opgeheven. Volgens de krant Financial Times zou Trump zelfs overwegen om Nord Stream 2, de gaspijpleiding die hij in zijn eerste ambtstermijn nog te vuur en te paard bestreed, opnieuw aan te schakelen.
De eeuwige reset
Het is een patroon dat zich al decennialang herhaalt: elke nieuwe Amerikaanse president wil de banden met Rusland aanhalen. Door de toenadering tussen Bill Clinton en Boris Jeltsin kwamen er enorme Amerikaanse investeringen in Rusland. George W. Bush had Vladimir Poetin in 2001 twee dagen lang te gast op zijn ranch in Texas. Rusland was in die jaren een partner van de VS in de global war on terror. Onder Barack Obama werkten Amerika en Rusland samen aan een nucleaire deal voor Iran en werd het START-verdrag getekend. Obama’s minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton deed haar Russische ambtgenoot Sergej Lavrov een heuse reset-knop cadeau. En zelfs Joe Biden, die tijdens zijn verkiezingscampagne nog harde taal sprak tegenover Poetin, probeerde in 2021 voorzichtig de banden met Rusland aan te halen.
Maar uiteindelijk waren bij al die VS-presidenten de Amerikaans-Russische relaties op het einde van hun ambtstermijn slechter dan in het begin. Ondanks de aanvankelijke toenadering tussen Bush en Poetin kwam er onenigheid over de Amerikaanse politiek in het Midden-Oosten en de belofte van NAVO-lidmaatschap voor Georgië en Oekraïne. Onder Obama stortte de relatie in na de terugkeer van Poetin als president in 2012 en de Russische annexatie van de Krim in 2014.
Het Russische onderhandelingsteam maakt duidelijk: Rusland wil zaken doen
Multipolariteit
De nieuwe poging tot reset bij de aanvang van Trumps tweede ambtstermijn lijkt van een ander kaliber. Het wereldbeeld dat de Amerikaanse president nu veel nadrukkelijker uitdraagt, sluit nauw aan bij dat van Moskou. ‘Zowel Trump als Poetin vindt dat grootmachten recht hebben op een invloedssfeer’, zegt onafhankelijk expert internationale relaties Sergej Oetkin. ‘Dat gaat in tegen het traditionele Amerikaanse discours, dat altijd de nadruk legde op zelfbeschikkingsrecht en liberale waarden.’
Het valt te betwijfelen of Trump zich de voorbije jaren heeft verdiept in de leerstellingen van de Russische buitenlandse politiek. Maar zijn uitspraken sluiten nauw aan bij het Russische idee van multipolariteit. Volgens die gedachte uit de late Jeltsinjaren bestaat de wereld uit ‘politieke polen’ die de wereld onder elkaar verdelen. Elke ‘pool’ heeft het recht op een invloedssfeer waarin de onmiddellijke buurlanden ‘beveiligd’ zijn, zeg maar onderworpen. In die Russische logica hoort Oekraïne zich ondergeschikt te maken aan de ‘pool’ Rusland.
‘Multipolariteit’ is al jarenlang een van de stopwoordjes van de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov. Opmerkelijk genoeg past het bij hem meestal in een discours tegen Amerika. ‘Het heeft een bijna messianistische dimensie’, zegt Ivan Klyszcz, onderzoeker aan het International Centre for Defence and Security in Tallinn. ‘Rusland beweert al langer dat het Westen in verval is en samenspant om te verhinderen dat die multipolaire wereld ontstaat. Trump heeft dat idee van verval overgenomen.’
Conservatieve waarden
Het Russische discours diende vooral om steun te vergaren in het Globale Zuiden en bij regionale grootmachten die gefrustreerd waren over de Amerikaanse almacht. Het is des te merkwaardiger dat ook de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Marco Rubio het begrip nu in de mond neemt. Volgens Rubio leven we in een ‘multipolaire wereld’, waarin Amerika en China concurreren om invloed. Terwijl de rivaliteit tussen der VS en China aanvankelijk werd voorgesteld als ideologisch – kort door de bocht: democratie tegen autoritarisme – stelt Rubio die nu voor als een soort zakelijke concurrentie, waarbij enkel het Amerikaanse belang primeert.
Los van de geopolitieke overwegingen zijn er ook ideologische overeenkomsten tussen het buitenlandse beleid van Poetin en Trump. Onder Poetin werpt Rusland zich op als een bastion van conservatieve waarden. Dat lijkt verdacht veel op de cultuurstrijd die Trump met succes voerde tegen liberale waarden als inclusie en tolerantie. ‘Het is vooral zichtbaar in Trumps beleid tegenover de Europese Unie’, zegt Klyszcz. ‘Zowel Trump als Poetin zet Europa weg als een bastion van decadentie. Beiden zien de waarden die Europa uitdraagt als een bedreiging. De befaamde speech van J.D. Vance in München leek erg op hoe het Kremlin doorgaans spreekt over Europa.’
Uw mineralen of uw leven: waarom Oekraïne en Amerika dan toch een grondstoffendeal sluiten
Rusland onder tijdsdruk
Net door die Amerikaanse welwillendheid kan Rusland het zich permitteren om het hard te spelen in de onderhandelingen over een mogelijk einde van de oorlog in Oekraïne. Het staakt-het-vuren van dertig dagen waarover Amerika en Oekraïne het eens waren, werd kordaat van tafel geveegd. Op verzoek van het Kremlin werd ook Keith Kellogg, de pro-Oekraïense Amerikaanse gezant, op een zijspoor gezet.
De Russische lijst met voorwaarden om aan vredesonderhandelingen te beginnen, is pittig. ‘Eigenlijk heeft Poetin tot nu toe geen enkele eis ingeslikt’, zegt Oetkin. ‘Voor zover we weten, eist hij nog steeds dat Oekraïne de vier provincies die Rusland claimt opgeeft. Oekraïne zou dus grondgebied moeten opgeven dat nooit in Russische handen is geweest. Dat kan Oekraïne onmogelijk aanvaarden, vooral omdat het er nog steeds redelijk goed in slaagt om de verdedigingslijnen vol te houden.’
Toch staat ook Rusland onder tijdsdruk, meent Oetkin. ‘Het is onduidelijk of Trump deze voor Rusland interessante koers lang kan aanhouden. Veel Republikeinen vinden nog steeds niet dat het in het Amerikaanse belang is om betere banden met Rusland na te streven. Na de tussentijdse verkiezingen in 2026 is Trump zijn meerderheid misschien al kwijt. Het valt niet uit te sluiten dat de Amerikaanse politiek over vier jaar weer terugkeert naar zijn traditionele modus.’
Slecht zelfbeeld
Heel opmerkelijk aan Trumps buitenlandse beleid is dat het eigenlijk vertrekt vanuit een wel heel donker zelfbeeld. Hoewel de VS nog steeds met voorsprong het allermachtigste land ter wereld zijn, dat zijn invloed wereldwijd kan doen gelden, is Trumps buitenlandse beleid gebaseerd op het idee dat Amerika niet langer sterk genoeg is om te domineren – en zich dus moet terugtrekken.
Het is een opmerkelijke paradox voor iemand die zich zo graag als een sterke leider in de markt zet. ‘Aan de ene kant heeft Trump een obsessie met territoriale expansie’, zegt Klyszcz. ‘Hij heeft aanspraken geformuleerd op het Panamakanaal, op Groenland en op Canada. Hij wil wereldwijd zijn overwicht laten gelden. Maar aan de andere kant heeft hij zonet meer dan 80 procent van USAID afgeschaft en wil hij misschien uit de NAVO stappen: dé instrumenten waarmee de VS hun invloed wereldwijd kunnen laten gelden.’
Klyszcz ziet twee mogelijke verklaringen voor die terugtrekking. ‘Er is een algemeen gevoel van neergang in Amerika. Een groot deel van de bevolking vindt dat het slechter gaat dan vroeger. Die perceptie kleurt nu ook het buitenlandse beleid.’
Klyszcz wijst ook op een dieperliggende reden. ‘In Amerika – en eigenlijk in het hele Westen – leeft het idee dat het niet meer in staat is om oorlogen te winnen. Ondanks hun onovertroffen militaire slagkracht slagen de VS er keer op keer niet in om oorlogen tegen relatief zwakke tegenstanders als Afghanistan of Vietnam te winnen. Dat schuurt met de manier waarop ze zichzelf zien als supermacht en leidt tot een diepliggend gevoel van onzekerheid.’
‘Omgekeerde Nixon’
Het is onduidelijk of Trumps drieste aanpak een langetermijnstrategie bevat. In diplomatieke kringen circuleert de theorie dat hij met zijn toenadering tot China een ‘omgekeerde Nixon’ wil doen. Terwijl Richard Nixon in 1972 de banden met China aanhaalde om sterker te staan tegenover de Sovjet-Unie, zou Trump nu proberen om de banden met Rusland aan te halen om sterker te staan tegenover China.
Bij die strategie, waarover Trump zich overigens nog niet heeft uitgesproken, horen enkele kanttekeningen. Nixon opereerde in een volledig andere context dan Trump. Toen hij zijn toenadering tot China inzette, waren de Sovjet-Unie en China al door onderlinge strubbelingen van elkaar vervreemd. Dat is nu niet het geval. Integendeel, sinds februari 2022 hebben Rusland en China officieel een ‘vriendschap zonder grenzen’. Rusland heeft de economische en technologische steun van China nodig om zijn oorlog tegen Oekraïne vol te houden. China profiteert ervan dat de oorlog in Oekraïne een afleiding is voor het Westen.
Daarnaast delen Poetin en de Chinese leider Xi Jinping ook het idee van een wereldorde waarin de liberale democratie niet langer als de norm wordt gezien. Bovendien weet Poetin – behoudens ongelukkige ontwikkelingen – wie over vier jaar zijn gesprekspartner in Peking zal zijn, en waarvoor die zal staan. Voor de gesprekspartner in Washington gelden die zekerheden niet.
Oetkin vermoedt dat de Russische manoeuvreerruimte om afstand te nemen tegenover China eerder beperkt is. ‘Rusland kan zich geen conflict met China veroorloven’, zegt Oetkin. ‘Als de VS en China ooit in conflict komen, bijvoorbeeld over Taiwan, kunnen ze in Washington alleen maar hopen dat Rusland zich neutraal opstelt.’ Het is maar de vraag of Trump daarmee genoegen zal nemen.
Een nieuwe ‘As van het Kwaad’? Hoe China, Rusland, Iran en Noord-Korea de wereld willen veranderen
Jalta 2.0
De grote wensdroom van Poetin is dat die nieuwe wereldorde officieel vastgelegd zou worden. Een soort tweede conferentie van Jalta, de badplaats waar Jozef Stalin, Winston Churchill en Franklin D. Roosevelt in februari 1945 samenkwamen om de wereld in invloedssferen te verdelen.
Maar de wereld ziet er vandaag helemaal anders uit. Stalin, Churchill en Roosevelt hadden met voorsprong de meest uitgebouwde militaire machines achter zich. Aan tafel zaten landen die weldra atoomwapens zouden ontwikkelen en tot 1960 de enige drie nucleaire machten ter wereld zouden zijn.
Nu zijn er veel meer ‘middelgrote machten’ – zoals Turkije, Saudi-Arabië en India – waarmee grootmachten rekening moeten houden. Er zijn internationale normen, zoals zelfbeschikkingsrecht, die bijna alle staten willen behouden. ‘De hele notie macht is veranderd’, zegt Klyszcz. ‘Kleine landen hebben veel meer mogelijkheden om te overleven dan in de jaren dertig of veertig. Het is gemakkelijker om aan kapitaal en aan militaire middelen te komen. De Jalta-aanpak kan vandaag gewoon niet werken.’
Hoe Zelensky’s desastreuze ontmoeting met Trump Europa in crisis brengt
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier