‘We moeten Rusland duidelijk maken: val ons aan en jullie gaan eraan’, zegt expert Russische oorlogsdoctrine Janis Berzins

Europa moet dringend beseffen dat Rusland ons als een rivaal ziet, zegt Janis Berzins, die aan de Defensieacademie van Riga de Russische militaire doctrine bestudeert. ‘U bent misschien niet in Rusland geïnteresseerd, maar Rusland is wel degelijk in u geïnteresseerd.’

‘Ik heb een verzoek voor iedereen die over Rusland schrijft’, zegt Janis Berzins, terwijl hij me indringend aankijkt. ‘Kunnen we alstublieft stoppen met de term hybride oorlogsvoering te gebruiken? Het is een buzzword dat voor iedereen iets anders betekent. Meestal betekent het iets als cyberoorlog, of propaganda. Maar vooral: het is een totaal verkeerde term voor hoe Rusland over oorlogsvoering denkt.’

Janis Berzins spreekt met vuur. We ontmoeten elkaar in de schaduw van het Berlaymontgebouw, enkele uren voordat hij een lezing geeft op het Koninklijk Hoger Instituut voor Defensie op de Koninklijke Militaire School.

Berzins, onderzoeker aan de Nationale Defensieacademie van Letland, is een wereldautoriteit op het gebied van de Russische militaire doctrine. Het ergert hem hoe daar in het Westen soms mysterieus over wordt gedaan.

‘Dat is nergens voor nodig’, benadrukt Berzins. ‘Er is helemaal niets geheimzinnigs aan het Russische strategische denken. De Russen zijn er redelijk open over geweest. Hun strategische denkers publiceren waarover ze nadenken, wat hun prioriteiten zijn, hoe hun denken evolueert. Je moet alleen de moeite nemen om ze te lezen.’

Waarom wilt u niet langer over hybride oorlogsvoering spreken?

Janis Berzins: Het concept hybride oorlogsvoering is bedacht door de Amerikaanse analist Frank Hoffman. Alleen heeft hij die term bedacht toen hij de Libanese terreurbeweging Hezbollah bestudeerde. Maar Hezbollah is natuurlijk onmogelijk met Rusland te vergelijken, alleen al omdat het geen staat is. Ik heb dat ooit tegen Hoffman zelf gezegd, en hij was het ermee eens.

Hoe moeten we de Russische strategie dan wel begrijpen?

Berzins: Rusland heeft een erg Clausewitziaanse invulling van oorlog. Ze vinden, net als de Pruisische generaal Carl von Clausewitz, dat oorlog ‘de voortzetting van politiek met andere middelen’ is. Kort samengevat: Rusland wil politieke doelstellingen behalen. Militaire actie is een van de vele instrumenten die het daarvoor gebruikt. Maar het is lang niet het enige, en zeker niet het meest preferabele instrument. Als Rusland zijn doelen kan bereiken zonder militaire middelen, heeft dat zeker de voorkeur.

Zijn de Russen dan stiekeme pacifisten?

Berzins: (grinnikt) Als je de Russische militaire doctrine leest en de conceptnota buitenlandbeleid, zou je kunnen denken dat Rusland het meest vriendschappelijke land ter wereld is. Eigenlijk zegt de doctrine: wij willen vrienden zijn met iedereen! (grijnst) En als jullie geen vrienden willen zijn, zullen we jullie aanvallen en onderwerpen.

In Oekraïne koos Rusland wel voor de militaire weg. Hoe begrijpt u hun politieke doelstelling in Oekraïne?

Berzins: Fundamenteel vindt het Russische regime dat Oekraïne deel moet uitmaken van Rusland. Het Kremlin vindt het verkeerd dat Oekraïne onafhankelijk is. Het is, zoals Poetin zelf al zei, Russische grond. Aanvankelijk wilden de Russen dat niet via de militaire weg doen. Ze hadden het idee om de Europese Unie te imiteren, maar dan met hun buurlanden. Oekraïne zou deel uitmaken van die Euraziatische Unie. Alleen heeft het Russische regime een nogal verwrongen begrip van hoe de EU en de Europese Commissie werken.

Op welke manier?

Berzins: Het is voor ons moeilijk voor te stellen, maar ze denken dat Brussel de EU-landen op autoritaire wijze onder de knoet houdt. Eigenlijk wilden ze met de Euraziatische Unie de relatie tussen de Sovjet-Unie en de landen van het Warschaupact reproduceren. Die landen waren totaal onderworpen aan Moskou.

En daar had Oekraïne geen zin in.

Berzins: En kunt u het hen kwalijk nemen? Rusland is totaal geen interessant model om te volgen. Waarom zou je als Oekraïner deel willen uitmaken van het Russische politieke systeem? Waarom zou je willen dat je land voor altijd zo corrupt blijft dat het geen enkele mogelijkheid heeft om zich te ontwikkelen? Waarom zou je ervoor kiezen om voor altijd een armere versie van Rusland te blijven?

Maar Rusland wilde dat niet aanvaarden?

Berzins: Vanuit Russisch perspectief is Oekraïne fundamenteel voor Ruslands eigen bestaan. Eerst en vooral: Rusland beschouwt Oekraïne als een artificiële staat. Oekraïne is voor Rusland gewoon Rusland, punt. Ten tweede: het idee dat Oekraïne een succesvolle staat zou worden, is een existentiële bedreiging voor Rusland. Als Oekraïne een succes wordt, kan dat andere landen inspireren om uit de Russische invloedssfeer te breken. Voor je het weet wil Azerbeidzjan eruit, of Belarus. En ten derde: ze wilden Oekraïne niet in de NAVO. Het Russische leger was voor 2014 totaal afhankelijk van de wapenindustrie in Oost-Oekraïne. Vanuit strategisch oogpunt houdt het steek dat Rusland de Krim wil controleren. Rusland probeert al sinds Peter de Grote om een maritieme macht te worden, en dat gaat niet zonder de Krim. Ik zeg niet dat ik ermee akkoord ga. Ik zeg alleen: het is niet irrationeel.

U hebt bijna medelijden met Rusland.

Berzins: (hoofdschuddend) Absoluut niet! We kunnen niet genoeg benadrukken dat het Russische regime dit helemaal aan zichzelf te danken heeft. De Russen wisten perfect wat hen te doen stond. In 2004 publiceerde het Instituut voor Economie van de Russische Academie van Wetenschappen een paper over hoe Rusland zich strategisch moest positioneren als het een leidende rol wilde spelen in de multipolaire wereld. De conclusie was duidelijk: Rusland moest aantrekkelijker worden. Het moest zich openstellen, de beste wetenschappers, denkers en ondernemers aantrekken. Rusland moest liberaliseren, en het coolste land ter wereld worden. (droog) Hoe vindt u zelf dat het gaat?

Een van uw voornaamste conclusies is dat de Russische oorlogsdoctrine zich vooral op de geest concentreert. Wat bedoelt u daarmee?

Berzins: Het bekendste voorbeeld is het gebruik van wat de Russen refleksivnoje oepravlenije noemen: reflexieve controle. Het komt uit de Sojvettijd, maar ze passen het nog steeds toe. Bij reflexieve aansturing probeer je je tegenstrever te beïnvloeden om te doen wat jij wilt, zonder dat je tegenstrever dat inziet.

Kunt u een voorbeeld geven?

Berzins: Weet u nog wat het Russische narratief was toen de invasie van Oekraïne begon? Oekraïne houdt het nooit vol. Eigenlijk heeft het bij voorbaat verloren. Het heeft geen zin om je tegen Rusland te verzetten. Dát is de Russische strategie.

Wat bedoelt u daarmee?

Berzins: Eigenlijk probeerde Rusland Oekraïne over te halen om niet terug te vechten. Stel je voor dat dat lukt. Stel je voor dat je een meerderheid van de Oekraïense journalisten, artiesten en intellectuelen ervan overtuigt dat het geen zin heeft om terug te vechten. Dan vecht Oekraïne misschien niet terug, en was Rusland in zijn opzet geslaagd.

Een ander voorbeeld is de manier waarop Rusland tijdens militaire parades uitpakt met nucleaire wapens en langeafstandsraketten, zelfs als ze niet echt zijn. Je ziet het ook in de gesprekken tussen Amerika en Rusland. Plots hoorde je een Amerikaanse official zeggen dat Zaporizja ‘op de grens met Rusland’ ligt. Dat is een idee dat de Russen succesvol hebben geplant, zelfs als een blik op de kaart je leert dat het onzin is.

Zijn de Russen dan zo slim of de Amerikanen zo dom?

Berzins: Waarschijnlijk beide. Het probleem is natuurlijk dat Trump duidelijk heeft gemaakt dat hij snel vrede wil. Dat zal Rusland genadeloos tegen hem gebruiken.

Hoe Poetin Trump kon paaien met gedeeltelijk staakt-het-vuren in Oekraïne en geopolitieke deal

Gelooft u dat Rusland oprecht bereid is om te onderhandelen?

Berzins: Hebt u gezien wat er gebeurd is nadat Amerika en Rusland hadden aangekondigd dat er een staakt-het-vuren kwam op de energie-infrastructuur? Rusland beloofde aan Trump om de Oekraïense energie-infrastructuur niet meer aan te vallen. En wat gebeurde er de volgende dag? Rusland bombardeerde een Oekraïens wisselstation. Zo ernstig nemen ze dus de vredesgesprekken.

Waarom doet Rusland het zo ostentatief?

Berzins: Omdat mensen het accepteren dat Rusland zich zo gedraagt.

Bent u verbaasd dat veel Europeanen verbaasd zijn over hoe Rusland te werk gaat?

Berzins: Ik kan eigenlijk wel begrijpen dat veel Europese landen lange tijd geloofden dat Rusland anders was. (grinnikt) Zelfs als we daar in de Baltische landen nooit illusies over hadden. Wat ik Europa wel kwalijk neem, is dat het een stuitend gebrek aan pragmatisme toont. De Europese Commissie heeft bijvoorbeeld vele jaren geweigerd om gelijk welke vorm van militair onderzoek te financieren. Dat is toch ronduit absurd? Alsof Europa zelfs het idee niet wilde overwegen dat we ooit nog militaire actie nodig zouden hebben. Dat is toch je reinste struisvogelgedrag?

Vindt u dat Europa net als Amerika met de Russen moet praten?

Berzins: Ja. Je moet altijd met de Russen praten.

Heeft Europa dat te weinig gedaan?

Berzins: Het is één ding om de communicatiekanalen open te houden. Dat moet je altijd doen. Gesprekken zijn altijd goed.

Ook als het volslagen dovemansgesprekken zijn?

Berzins: De vraag is: wil je kunnen praten met Rusland wanneer je vermoedt dat er een nucleaire aanval ophanden is? Het antwoord is ja.

Hoe moet Europa met Rusland praten?

Berzins: De Russen gebruiken altijd dezelfde twee zwakheden tegen ons. Ze gebruiken onze wil om te geloven dat ze oprecht zijn. En ze gebruiken onze angst voor escalatie. We doen alles om escalatie te vermijden. Alles. En de Russen weten dat.

Zijn we daarin fout?

Berzins: Helemaal fout. Als je niet voor jezelf opkomt, ziet het Russische regime je als zwak. Wie zwak is, verdient geen respect, vindt het Kremlin. De zwakken worden onderworpen. En het is totaal onnodig om ons zo op te stellen.

Waarom?

Berzins: Waar komt het idee vandaan dat Rusland zo sterk is? De beste Russische troepen zijn grotendeels vernietigd. Het zijn voornamelijk slecht getrainde troepen. Waarom zouden we daar zó bang voor moeten zijn? De Russische economie is enorm zwak. Het is zoals Donald Tusk het onlangs zei: waarom zouden 500 miljoen Europeanen aan 240 miljoen Amerikanen vragen om hen te beschermen tegen 140 miljoen Russen die het niet eens halen tegen 40 miljoen Oekraïners?

Is het niet logisch dat Europese leiders naar pakweg Marioepol kijken en vinden dat we dat absoluut moeten vermijden?

Berzins: Uiteraard! Maar hoe kunnen we dat het best vermijden? Door duidelijk te maken dat er zware gevolgen voor Rusland zijn als het nog maar probeert om ons aan te vallen. We moeten Rusland duidelijk maken: val ons aan en jullie gaan eraan. We doen afschrikking gewoon helemaal verkeerd.

Is dat niet enorm riskant?

Berzins: Weet u nog wat er gebeurde toen Turkije in 2015 een Russisch gevechtsvliegtuig neerhaalde? Poetin was razend! Rusland dreigde met verschrikkelijke repercussies. En wat gebeurde er? Helemaal niets. Enkele maanden later waren ze opnieuw vrolijke vrienden. Rusland heeft sindsdien geen enkele keer meer het Turkse luchtruim geschonden.

Suggereert u nu dat…

Berzins: …we ook een Russisch gevechtsvliegtuig moeten neerhalen? Uiteraard niet. Het punt is dat we, als we met Rusland onderhandelen, sceptischer moeten zijn. We moeten bereid zijn om te tonen waar onze rode lijnen liggen, en die uit alle kracht verdedigen.

Die afschrikking betekent concreet: miljarden uitgeven aan nieuwe wapensystemen.

Berzins: Uiteraard moeten we ons herbewapenen, want anders heb je geen geloofwaardige afschrikking. Maar tegelijk moeten we begrijpen dat onze voornaamste uitdagingen niet militair zijn. Als Rusland erin slaagt om maatschappelijk ongenoegen uit te buiten, komt dat vooral omdat er zo veel ongenoegen is. Een groot deel van het westerse publiek gelooft niet meer in het democratisch systeem, of toch niet in de partijen die het vertegenwoordigen. Dat is onze grote kwetsbaarheid. We moeten beseffen dat Rusland ons als een rivaal ziet. Vrij naar Trotski zou ik zeggen: ‘U bent misschien niet in Rusland geïnteresseerd, maar Rusland is wel degelijk in u geïnteresseerd.’