‘We moeten niet antidemocratische, maar illiberale partijen vrezen’

Europese landen als Nederland en België mogen dan wel liberale democratiën zijn, liberalisme en democratie zijn geen synoniemen. En er zijn dan misschien geen politieke partijen die de democratie in twijfel trekken, liberale waarden staan vandaag wel degelijk onder druk. Aldus Gert Jan Geling, kernlid van de denktank Liberales.

In de politiek en het publieke debat vinden op dit moment heftige discussies plaats over onze democratie, rechten en vrijheden en hoe ons te verhouden tot radicalen die deze bedreigen. Het debat gaat vooral over wie de grootste bedreiging vormt voor onze democratie: het radicale islamisme, in de vorm van jihadisten, of extreemrechts, in de vorm van rechts-populistische partijen als het Vlaams Belang en de PVV.

Vandaag is er in Europa geen sprake van partijen die de democratie omver willen werpen of die de islamitische wetgeving wensen in te voeren. Ja, er is sprake van een duidelijke jihadistische dreiging voor onze samenlevingen, maar jihadisten manifesteren zich niet in de vorm van een politieke partij die ons democratisch bestel wenst aan te tasten.

Bepaalde populistische, extreemrechtse, politieke partijen worden eveneens verweten antidemocratisch te zijn. Maar het tegendeel is waar. In verschillende Europese landen pleiten juist rechts-populisten voor verregaande democratisering, voor een directe democratie. Zij zijn zeker geen tegenstanders van de volkswil die tot uiting komt door middel van vrije verkiezingen. Zij zijn dus allesbehalve antidemocratisch.

Maar dat wil niet zeggen dat deze partijen geen bedreiging vormen voor onze liberale democratie. Niet zozeer voor de democratie, maar voor het liberale luik. Democratie en liberalisme zijn geen synoniemen. Democratie gaat over de volkswil die tot uiting komt door middel van verkiezingen. Het liberalisme draait om een set van ononderhandelbare vrijheden en rechten die individuen bezitten en die niet ter discussie staan. Tussen beiden bestaat een duidelijk spanning. Want wat als burgers in een democratie deze rechten en vrijheden voor (alle) burgers niet zien zitten, en dit ook in het stemhokje tot uiting brengen?

De grootste bedreiging

Dat rechts-populistische politieke partijen democratisch aan de macht komen en vanuit die positie liberale rechten en vrijheden aantasten, is vandaag een veel grotere bedreiging voor onze liberale democratie dan de opkomst van een antidemocratische partij die de democratie omver wil werpen.

De democratie biedt een instrument aan partijen die rechten en vrijheden aan willen tasten om aan de macht te komen en biedt hen na verkiezing de benodigde legitimiteit. We moeten vandaag ophouden de focus te leggen op antidemocratische partijen, en ons richten op de dreiging die uitgaat van illiberale partijen. Partijen die onze grondrechten en fundamentele vrijheden willen aantasten.

Illiberale partijen kennen rechts-populistische, links-populistische of islamistische varianten. Zij willen ons af laten glijden naar het niveau van landen als het Turkije van Erdogan en het Rusland van Poetin, landen waar de volkswil tot uiting komt door middel van verkiezingen, maar waar intussen de rechten en vrijheden van burgers op grote schaal met voeten worden getreden. Een dergelijke ontwikkeling zien we op dit moment al in andere EU-lidstaten, met name in het Hongarije van Orbán en Polen.

Ook in de Verenigde Staten, de bakermat van de westerse liberale democratie, dreigt een dergelijk scenario indien Donald Trump aan de macht komt. Rechts-populisten hebben vandaag het tij mee. Maar links-populisten en islamisten vormen net zo goed illiberale politieke partijen en bewegingen, ook in Europa. Ook van hen kan een fundamentele dreiging voor het liberale gehalte van de liberale democratie uitgaan.

Weerbare democratie

Om het democratische gehalte van de democratie te behouden is er het concept van de weerbare democratie, in Nederland sinds kort opnieuw op de kaart gezet door de Leidse jurist Bastiaan Rijpkema. De weerbare democratie stelt dat een democratie zichzelf mag beschermen door antidemocratische partijen die de democratie willen afschaffen te verbieden. Voorstanders van de weerbare democratie zijn van mening dat dit niet alleen mogelijk moet zijn, maar ook broodnodig is voor het beschermen van de democratie an sich, dit omdat de democratie anders tot zelfmoord in staat is.

Maar aangezien niet zozeer onze democratie maar wel het liberale aspect ervan onder druk staat, is het vandaag tijd voor een weerbaar liberalisme. In een tijd van een toenemend illiberalisme is het cruciaal om vooral de liberale democratie te beschermen, en te voorkomen dat we afglijden naar een dictatuur van de meerderheid. Want een democratie is niet alleen tot zelfmoord in staat, zij is ook, en veel sneller, in staat om liberale principes om zeep te helpen.

Het beschermen van de rechten en vrijheden ingebakken in onze liberale democratie is niet minder belangrijk dan het beschermen van onze democratie. Daarom is het niet alleen tijd voor een weerbare democratie, maar ook voor een weerbaar liberalisme. Een liberalisme dat het hoofd biedt aan illiberale elementen die de liberale democratie in België, Nederland en andere Europese landen onder druk zetten.