Aleksej Navalny, de bekendste oppositiepoliticus van Rusland, werd vergiftigd met het beruchte novitsjok. Met de aanslag op Navalny lijkt het poetinisme een nieuwe fase te zijn ingegaan.
Naar goede gewoonte liet Duits bondskanselier Angela Merkel weinig aan de verbeelding over toen ze gisteren het woord kwam. Aleksej Navalny, de Russische oppositieactivist die sinds 22 augustus in een Berlijns ziekenhuis ligt, is vergiftigd met het dodelijke novitsjok. Navalny zelf ligt nog steeds in coma aan een beademingsmachine, maar zou ondertussen aan de beterhand zijn.
Dat impliceert twee dingen. Ten eerste maakt de identificatie van het gif duidelijk in welke kringen de dader moet worden gezocht. Dat gif werd ook al – op klunzige wijze – ingezet bij de aanslag op de Russische ex-spion Sergej Skripal in Salisbury. Die aanslag mislukte, maar kostte wel het leven aan een toevallige voorbijganger. Het betekent dus dat Navalny ofwel vergiftigd is door de Russische overheid, ofwel door iemand met de juiste connecties (het verschil tussen beide is in Rusland niet altijd duidelijk). De tweede implicatie is een stuk angstaanjagender: het betekent dat het Russische regime wil – of het zeker niet erg vindt – dat de rest van de wereld wéét dat het erachter zit.
In 2017 kieperden onbekenden een dosis triarylmethaan over Navalny, waardoor hij ei zo na een oog verloor, en zijn zicht permanent beschadigd geraakte.
Kort nadat Navalny op een vlucht van Tomsk naar Moskou onwel was geworden, en na een noodlanding in een ziekenhuis in de provinciestad Omsk was ondergebracht, leek de Russische overheid vastberaden om hem daar te houden. De dokters die Navalny moesten behandelen leken niet helemaal zeker of het de bedoeling was om Navalny te redden – geef hen eens ongelijk – en ontzegden Navalny’s familie de toegang tot zijn ziektebed. Pas na een tweetal dagen kreeg de comateuze Navalny de toelating om naar Duitsland te reizen.
Een soort fantoom
De onthulling heeft voor Vladimir Poetin een groot nadeel: hij kan het bestaan van Aleksej Navalny niet langer ontkennen. Wie het voorbije decennium het discours van de Russische overheid en de president volgde, zou de indruk kunnen krijgen dat Aleksej Navalny een soort fantoom is. Een geest die zoals in de Candymanfilms uit de jaren negentig – en in het gelijknamige technonummer van Da Boy Tommy – pas verschijnt wanneer zijn naam drie keer na elkaar wordt uitgesproken. En dus werd Navalny doodgezwegen. Hij kreeg uiteraard geen toegang tot de televisie en kreeg geen toelating om een partij op te richten. Er werd een onhandig in elkaar geknutselde rechtszaak tegen hem aangespannen, maar dat gebeurde in Kirov, een provinciestad op bijna duizend kilometer van Moskou. In plaats van Navalny zelf op te sluiten – en het risico te lopen om een soort Russische Nelson Mandela te creëren – koos het regime ervoor zijn broer Oleg voor drieënhalf jaar achter de tralies te stoppen. Tot op heden heeft zowel Vladimir Poetin als zijn trouwe besnorde perschef Dmitri Peskov Navalny nog nooit bij naam genoemd. Zelfs na de aankondiging van bondskanselier Merkel blijft Peskov aan hem refereren als ‘de blogger’.
Een echte bedreiging leek Navalny niet te vormen voor de machthebbers. Hij kreeg geregeld enkele duizenden, soms tienduizenden Moskovieten naar een betoging, maar bleef bij de gemiddelde Rus een nobele onbekende. In 2013 mocht hij deelnemen aan de burgemeestersverkiezingen van Moskou, waarbij hij uit het niets en zonder enig tv-optreden maar liefst 27 procent van de stemmen behaalde. Sindsdien werd Navalny weggehouden van verkiezingen, en ging hij prompt over tot een soort electorale guerrilla. Hij zette campagnes op om ‘slim’ te stemmen, zodat Verenigd Rusland, de partij van Vladimir Poetin, zo veel mogelijk zetels zou verliezen. Die speldenprikken waren lichtjes enerverend, maar deden het systeem nooit wankelen. Zijn corruptieonderzoeken waren gênant voor de betrokkenen, maar kregen nooit gevolg, en haalden uiteraard nooit het avondnieuws.
En toch verloor de Russische elite gaandeweg haar geduld. Nadat Navalny in 2017 een video had gemaakt over het protserige buitenverblijf van toenmalig premier Dmitri Medvjedev, verbrak de oligarch Alisjer Oesmanov als eerste het stilzwijgen. In een videoboodschap richtte Oesmanov, met een geschat vermogen van 11,3 miljard de op zes na rijkste Rus, zich in onverkwikkelijke termen tot de ‘leugenachtige’ Navalny. Gezeten aan het soort designtafel waarmee slechts jachten en buitenverblijven aan de Côte d’Azur worden ingericht, voer Oesmanov twaalf minuten lang uit tegen de kritische blogger, die er, aldus Oesmanov, opuit was om de Russische zakenwereld in diskrediet te brengen. ‘Ik spuw op jou, Aleksej Navalny’, was zijn niet mis te verstane mededeling. De geest was, nu zijn naam eindelijk was uitgesproken, voorgoed uit de fles.
En in 2018 nam ook Viktor Zolotov, Poetins ex-bodyguard en het hoofd van de Nationale Garde, de handschoen op in een videoboodschap. Nadat Zolotov hem duidelijk had gemaakt dat het onderzoeken van de manier waarop overheidscontracten worden afgesloten ‘niet zijn thema’ hoorde te zijn, eiste hij naar goed negentiende-eeuws gebruik ‘genoegdoening’ en daagde hij Navalny uit tot een duel ‘in de ring of op de tatami’, waarbij hij Navalny ‘in enkele minuten tijd’ tot moes zou slaan. En ook na zijn vergiftiging van enkele weken geleden richtte een van de Russische krachtpatsers zich tot de onfortuinlijke blogger. Jevgeni Prigozjin, de steenrijke zakenman die onder andere achter de beruchte ’trollenfabriek’ in Sint-Petersburg en de huurlingengroep Wagner zit, liet de zieltogende Navalny weten dat hij hem financieel zou ruïneren, tenzij hij zou sterven. Ook over een van Prigozjins bedrijven had Navalny malversaties naar boven gebracht.
De zachtere kant lijkt nagenoeg verdwenen. De weinige ‘liberalen’ zijn weggepromoveerd, een enkeling zelfs achter de gegooid.
Meer nog lijkt de vergiftiging erop te wijzen dat het regime zelf aan het veranderen is. Ja, Navalny werd voordien al blootgesteld aan schadelijke stoffen, en deelde bij betogingen meermaals stevig in de klappen. In 2017 kieperden onbekenden een dosis triarylmethaan over hem, waardoor hij ei zo na een oog verloor, en zijn zicht permanent beschadigd geraakte. Een zonder meer gruwelijke daad, maar op geen enkele manier vergelijkbaar met het lot van tegenstanders als Aleksandr Litvinenko of Boris Nemtsov.
Ventielfunctie
In zekere zin vervulde Navalny een functie in het systeem. Hij fungeerde als een soort ventiel waarlangs stedelijke hoogopgeleiden en misnoegde internauten te keer konden gaan. Zolang het bleef bij enkele grootstedelijke yups die op gezette tijdstippen in chique skipakken met witte lintjes zwaaiden, vormde Navalny geen echte politieke bedreiging. In zekere zin was het zelfs nuttig om de onmin binnen het systeem te meten. Zelfs als Rusland sinds de terugkeer van Poetin naar het presidentschap weer een stuk autoritairder is geworden, erkende het poetinisme minstens dat er zoiets als ontevredenheid kon bestaan. Maar het geduld met dissidente geluiden lijkt stilaan op te raken.
Veel heeft ook te maken met de personeelsveranderingen die het regime de voorbije tien jaar doorvoerde. Tien jaar geleden bediende het beide kanten van het spectrum. Er waren de zogenaamde ‘liberalen’, die een zekere openheid en een evolutie naar een minder autoritair systeem voorstonden. En er waren de ‘siloviki’, de ‘krachtpatsers’ uit het veiligheidskorps die vooral de harde lijn verdedigden. En zelfs als de siloviki toen al het gros van de touwtjes in handen hadden genomen, voelde het systeem minstens de noodzaak om ook een ‘zachtere’ kant te hebben. Dan kwam de zogezegd ‘liberale’ premier Medvedev voor de bühne praten over hoe Rusland naar een betere toekomst zou evolueren. Die zachtere kant lijkt ondertussen nagenoeg verdwenen. De weinige ‘liberalen’ zijn ondertussen weggepromoveerd, een enkeling zelfs achter de tralies gegooid. De nieuwe ministers zijn stuk voor stuk technocraten zonder politiek gewicht. De leidende figuren binnen de presidentiële administratie komen tegenwoordig bijna allemaal uit de veiligheidsdiensten, vaak zelfs uit Poetins eigen lijfwacht.
Sinds de presidentsverkiezingen van 2018, waarbij Poetin verkozen werd voor zijn toen nog laatste termijn van zes jaar, huist in het Kremlin en omstreken een enorme olifant: wie komt er na Poetin? Die vraag speelt al enkele jaren. Poetins stilzwijgen over dat onderwerp boezemt natuurlijk evenmin vertrouwen in. In een land zonder instellingen zoals Rusland hebben miljardairs macht nodig om rijk te blijven en eventuele lijken in de kast te houden. Dat zorgt voor groeiende onzekerheid: ‘Wat als Poetins opvolger mij minder goed gezind is?’ De onlangs aangenomen grondwet, waardoor Poetin toch opnieuw verkiesbaar is in 2024, verandert daar weinig aan. Het is immers niet duidelijk of Poetin überhaupt zin heeft in een vijfde ambtstermijn.
En er is natuurlijk het groeiende ongenoegen bij de eigen bevolking. Tijdens de coronacrisis, waarbij Poetin de verantwoordelijkheid schaamteloos doorschoof naar de regio’s, daalde Poetins populariteit naar het laagste niveau van de voorbije twintig jaar. Tegelijk komen in de oostelijke stad Chabarovsk al maanden tienduizenden Russen op straat uit protest tegen de afzetting van de plaatselijke gouverneur, en protesteren in de vazalstaat Belarus honderdduizenden op straat uit protest tegen de vervalste presidentsverkiezingen. De angst dat dergelijke protesten ook de gemiddelde Rus inspireren, is niet ondenkbaar. In dat opzicht wordt een figuur als Navalny meteen een stuk gevaarlijker. In die veranderende omstandigheden is het voor de Russische machthebbers kennelijk een optie om het enige oppositieboegbeeld uit te schakelen.
De angst dat de Wit-Russische protesten ook de gemiddelde Rus inspireren, is niet ondenkbaar. Dan wordt een figuur als Navalny meteen een stuk gevaarlijker.
De uitschakeling van Navalny zorgt op lange termijn voor nog grotere uitdagingen. Het betekent dat het Kremlin in toenemende mate blind vaart, en er steeds minder in zal slagen om het sluimerend onbehagen bij de bevolking in te schatten. Het betekent dat de minste tegenstand voortaan terstond neergeslagen moet worden. En finaal betekent het dat het regime zich ertoe verbindt om de Russen elk perspectief op verandering te ontnemen, alsof het de verzen van de Russische Sovjetdichtster Veronika Toesjnova recycleert: ‘Zo was het altijd/ En zo zal het altijd zijn.’ Zelfs als de Russen voorlopig nog geen zin hebben om, net als hun Belarussische broeders, de revolutionaire trom te luiden is dat een hoge inzet, en allesbehalve een garantie op stabiliteit.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
