‘Wat we in de VS gezien hebben, kan ook hier gebeuren: er zijn geen verworven rechten’

‘Het is niet omdat we tot hiertoe steeds een geschiedenis kenden van een geweldloze regeringsoverdracht dat dit enige garanties biedt voor de toekomst. Ook de meeste Amerikanen hadden deze feiten niet zien aankomen’, schrijft Lode De Waele van Denktank Eleni. ‘Instituten eroderen eerder dan dat ze exploderen. Dit besef zou op zijn minst moeten aanmanen tot waakzaamheid.’

De zeer recente gebeurtenissen in de Verenigde Staten waarbij aanhangers van president Trump het Congres bestormden moeten ook in Europa en ons land aanzetten tot reflectie over ons democratisch bestel. Dat er ondertussen vijf doden zijn gevallen bij de machtsoverdracht in één van de grootste democratieën ter wereld en dat de noodtoestand in Washington wordt afgekondigd tot 24 januari waarbij meer dan 10.000 troepen zijn gemobiliseerd om de vrede te bewaren is vrij ongezien.

Geschiedenis is meestal een aaneenschakeling van events waarbij pas later de rode draad duidelijk wordt. Wat nu als een fait-divers zou kunnen aanzien worden, maakt in werkelijkheid vaak deel uit van veel grotere maatschappelijke ontwikkelingen. Je zal altijd mensen hebben die gebeurtenissen op zichzelf zien staan en mensen die daar een meer structurele betekenis achter zoeken. Althans in het heden, is het onmogelijk uit te maken wie van beiden gelijk heeft. De tijd zal het uitwijzen. Nu, een bestorming van het parlement is inderdaad niet nieuw (althans in België is dit sinds 1920 niet meer gebeurd nadat een hek werd geplaatst doordat oorlogsveteranen hun onvrede wilden botvieren). Een succesvolle bestorming, waarbij het parlement ook effectief wordt bezet in een land dat toch altijd een voorbeeldfunctie claimde op democratisch vlak, is dat echter zeker wel. In het verleden was dit gewoon volstrekt ondenkbaar.

Om even in perspectief te plaatsen: alhoewel het uiteraard geen evidentie is om de ‘kwaliteit’ van een democratie in te schatten, blijkt uit de jaarlijkse Democracy Index van The Economist Intelligence Unit (EIU) dat slechts 4,5% van de wereldbevolking leeft in een sterke democratie. Gemiddeld leefden er in 2018 minder mensen (47,7%) in een vorm van democratie in vergelijking met een jaar eerder (49,3%). De Verenigde Staten stonden op de 25^e plaats tijdens het presidentschap van Trump en het valt af te wachten of de VS deze plaats nog kan behouden na deze feiten.

Vanuit een Europees perspectief hebben we vaak de neiging tot NIMBY (Not In My Back Yard): wat in andere landen gebeurt kan ons niet overkomen en zolang het ons niet overkomt is het ook niet ons probleem. Europa is immers de bakermat van de democratie. Niets is minder waar, weten we intussen. Verschillende EU-lidstaten nemen het niet te nauw met democratische grondrechten zoals persvrijheid, vrijheid van meningsuiting en inperking van de rechterlijke macht.

Van de 20 sterkste landen op vlak van democratie ontbreekt België: ons land vinden we terug op de 31^e plaats. Al jaren zijn we de status van ‘volledige democratie’ kwijt. Ons land scoort op de meeste criteria weliswaar even goed als een sterke democratie maar het probleem situeert zich vooral op het vlak van politieke deelname. Slechts 4,85% van de Belgische kiezers zijn lid van een politieke partij en dat haalt onze score aanzienlijk naar omlaag. Bovendien is de interesse van de burger in de politiek vrij laag in vergelijking met andere landen, het cynisme is dan ook vrij sterk aanwezig.

Laten we dus vooral niet de fout maken dat we in Europa, maar zeker ook in België immuun zijn voor deze problematiek. Het is niet omdat we tot hiertoe steeds een geschiedenis kenden van een geweldloze regeringsoverdracht dat dit enige garanties biedt voor de toekomst. Ook de meeste Amerikanen hadden deze feiten niet zien aankomen. Er zijn redenen om bezorgd te zijn over wat mogelijk op langere termijn kan gebeuren.

Velen denken echter allicht dat de problemen in de VS van een compleet andere grootteorde zijn dan in Europa. Immers, de toenemende ongelijkheid en de afnemende kwaliteit van het onderwijs zijn daar immers al decennialang aan de gang. Ondemocratische tendensen schieten op veel plaatsen wortel omdat de overheid in haar fundamentele taak van zorg voor het algemeen belang tekortschiet. Een democratie die te weinig zorg draagt voor haar bevolking verliest het vertrouwen van die bevolking. De onvrede die hierdoor ontstaat wordt vervolgens gekapitaliseerd door populistische bewegingen die hiervan meestal het gevolg, en niet de oorzaak zijn. Hoe dan ook, dergelijke naïviteit maakt het net mogelijk dat populistische strekkingen ook hier steeds beter voet aan de grond krijgen. Ook hier trachten bepaalde beleidsmakers dankbaar in te spelen op het groeiende cynisme, waarbij Trumpiaans jargon zoals ‘fake news’, ‘alternative facts’ of ‘stop the steal’ vlot worden overgenomen op sociale media. Leugens, en zeker ook de meer flagrante exemplaren, zullen wanneer keer op keer herhaald, altijd een bepaald maatschappelijk draagvlak vinden dat nadien met de gepaste retoriek gemobiliseerd kan worden.

Een maatschappij is over het algemeen vrij rigide, maar van zodra de balans te sterk overhelt doordat het vertrouwen in haar voornaamste instellingen zoals het parlement en de rechterlijke macht danig afneemt, is het voor een minderheid betrekkelijk eenvoudig om het status quo te doorbreken. Hier is, in tegenstelling tot wat veel mensen denken, absoluut geen meerderheid voor nodig. Onze instituten zijn gebaseerd op regels en veronderstellen dat iedereen die regels volgt. In realiteit weet een democratisch systeem veel minder goed raad met demagogen die zich niets van deze regels aantrekken. Zelfs al worden zij ondersteund door een minderheid, ze kunnen op de rest van de beleidsmakers druk uitoefenen op een manier die veel structureler van aard is.

Daar zit het werkelijke gevaar. Politiek adviseurs die niet vies zijn van een sterke portie Machiavellianisme zoals Roger Stone (één van de belangrijkste adviseurs van Trump die na een veroordeling tot drie jaar cel voor het plegen van ondermeer meineed, het afleggen van valse verklaringen en obstructie van gerechtelijk onderzoek door Trump gratie werd verleend.) beseffen dit ongelofelijk goed. Dergelijke personen verkregen bovendien een cultstatus bij diverse Republikeinen, net omdat ze het spel niet volgens de regels speelden en daarbij best succesvol waren.

Veel verstandiger zou zijn om tot het besef te komen dat er geen verworven rechten bestaan, niet in Amerika, niet Europa en ook niet in België. Een democratie is een werkwoord en vraagt dus om continue inspanningen. Daarbij vertrek je beter vanuit de realiteit, namelijk dat de wortels van de problemen in andere landen ook perfect kunnen overslaan naar onze contreien. Dat er momenteel een maatschappelijk debat plaats vindt over een aantal corona-maatregelen zoals de avondklok, huisbezoeken en drones is alvast een goede zaak voor onze democratische rechten. In een democratie is debat nodig. Een democratie vervalt eerder dan dat ze valt. Het is bovendien niet omdat de checks en balances nu lijken te werken dat ze niet blijvend onder druk staan. Instituten eroderen immers eerder dan dat ze exploderen. Dit besef zou op zijn minst moeten aanmanen tot waakzaamheid.

Dr. Lode De Waele is vrijwillig onderzoeker bij Erasmus Hogeschool Brussel en de Universiteit Antwerpen. Hij schreef deze bijdrage in het kader van denktank Eleni.