Zijn de pogingen om het recht op abortus in de VS af te schaffen een teken des tijds of een merkwaardige aberratie, in een wereld op weg naar gelijke rechten?
Sommige vrouwen riskeren er veertig jaar cel voor (El Salvador), sommige worden voor 4 euro geholpen (België). Maar overal ter wereld worden abortussen uitgevoerd. Zo is het altijd geweest. De eerste beschrijving dateert van 1550 voor onze tijdrekening. In de Egyptische Ebers-papyrus – een 20 meter lange rol met magische formules en remedies tegen uiteenlopende kwalen zoals krokodillenbeten en ingegroeide teennagels – wordt al haarfijn uitgelegd hoe het moet: met een ‘tampon van plantaardige vezels, honing en gemalen dadels’. Hoe doeltreffend dat was, mag Joost weten.
Tegelijk waren vrouwen zelden baas in eigen buik. Het was onvergeeflijk dat de echtgenoot bij een abortus kwijtraakte wat hem toekwam. De man was de eigenaar van zijn gezin.
‘In de achttiende en negentiende eeuw ontstond verzet tegen dat patriarchale basisprincipe’, zegt Princeton-professor Faramerz Dabhoiwala, auteur van The Origins of Sex: A History of the First Sexual Revolution. ‘Maar dat wierp pas in de jaren zestig van de twintigste eeuw vruchten af.’ Vanaf de jaren zeventig werd de abortuswetgeving in het ene na het andere land hervormd. Gold er sinds het napoleontische wetboek veelal een expliciet verbod, voortaan zouden vrouwen in sommige gevallen van een ongewenste zwangerschap worden verlost. Omdat de foetus ernstig misvormd was, bijvoorbeeld, omdat de zwangerschap het gevolg was van incest of verkrachting, of als het welzijn of het leven van de vrouw in gevaar was. In het ene land kon dat tot 12 of 14 weken zwangerschap, in het andere tot 22 of 24.
Dat vijf niet-verkozen heren en dames het lot van miljoenen Amerikanen kunnen bepalen, is stuitend.
Ximena Casas Isaza, Human Rights Watch
In 1973 was er dan Roe vs. Wade, het mijlpaalarrest waarin het Amerikaanse Hooggerechtshof oordeelde dat de meeste wetten die abortus verboden ongrondwettelijk waren. ‘Zowel in termen van vrouwenactivisme als in juridische zin waren de VS een inspiratiebron voor de hele wereld’, zegt Ximena Casas Isaza, vrouwenrechtenexpert van Human Rights Watch. ‘Daarom is het zo stuitend dat die verworvenheden nu op de helling worden gezet. En dat vijf niet-verkozen heren en dames het lot van miljoenen mensen kunnen bepalen. Bovendien gaan de VS in tegen de wereldwijde trend, waarbij steeds meer landen reproductieve rechten erkennen als fundamentele vrouwenrechten en als onvervreemdbare mensenrechten.’
In de afgelopen kwarteeuw liberaliseerden meer dan 50 landen hun abortuswetgeving. De laatste vijf jaar alleen al gebeurde dat in Ierland, Argentinië, Colombia, Mexico, Thailand, Zuid-Korea, Sri Lanka, Nieuw-Zeeland en de Australische deelstaten New South Wales en South Australia. ‘Hun politieke leiders behoren tot een groeiende groep van bewindslui die beseffen dat elke beperking van de toegang tot abortus gigantische problemen genereert’, zegt Ximena Casas Isaza. ‘Niet alleen voor vrouwen maar voor de hele samenleving. Discriminatie, armoede en ongelijkheid nemen toe en er worden meer onveilige abortussen uitgevoerd. Wereldwijd is de dood van bijna één vrouw op de tien te wijten aan een illegale beëindiging van de zwangerschap. Precies daarom wordt het abortusrecht uitdrukkelijk onderschreven door grote multilaterale instellingen zoals de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO).’
Reactionair
Begin mei lekte de nieuwswebsite Politico een ontwerptekst van het Amerikaanse Hooggerechtshof waaruit blijkt dat een meerderheid van de rechters Roe vs. Wade wil afvoeren. ‘Vanuit historisch perspectief is het gelekte document ronduit reactionair’, zegt Faramerz Dabhoiwala. ‘En wel hierom: de vrouw komt er niet aan te pas. De negentiende-eeuwse Britse filosoof John Stuart Mill definieerde de grens van een recht als het moment waarop de vrijheden van anderen worden geschaad. Die afweging moet centraal staan. In de tekst van rechter Samuel Alito is abortus moord zonder meer, met een foetus wiens belangen van bij de conceptie primeren op al de rest.’
‘Bovendien wordt afgeweken van de normale gronden van evaluatie. Altijd waren ethische en wetenschappelijke normen bepalend voor de regelgeving. Lange tractaten behandelden de vraag wanneer het ongeboren leven “een ziel” krijgt, of dat het een geleidelijk proces is, en of het mens-zijn begint op het moment dat de toekomstige moeder haar on- geboren kind voelt bewegen. Maar in deze uitgelekte kladtekst wordt de kwestie bewust versmald. Dat is een beproefde tactiek, waarmee de latente gevoelens van woede en ongerustheid bij sommige segmenten van de samenleving worden gemobiliseerd en politiek misbruikt. Vrouwenrechten blijken daarvoor bijzonder geschikt, net als lgbtq+-rechten, raciale kwesties en vraagstukken over migratie en mondialisering.’
‘Dat zijn symbooldossiers’, meent ook Catherine Van de Heyning, professor Europees fundamenteel recht aan de Universiteit Antwerpen. ‘Ze verschillen van land tot land, maar blijven nooit beperkt tot één enkel ethisch vraagstuk. In het kielzog van abortus liggen de andere emancipatorische verwezenlijkingen van de afgelopen decennia. Ook die staan steeds meer onder druk.’
Alleen, als onderzoek aangeeft dat een op de vier werkende Amerikaanse vrouwen een abortus heeft ondergaan, en 60 procent van de VS-burgers geen voorstander is van een totaalverbod, hoe zou die kwestie dan inzetbaar zijn bij democratische verkiezingen? ‘Het ligt niet zo simpel’, meent Hillary Margolis van Human Rights Watch, die onderzoek heeft gedaan naar vrouwenrechten in Congo, Cambodja, Syrië en Europa. ‘De kiezer laat zich in het stemhokje niet noodzakelijk leiden door zijn of haar mening over abortus. Bovendien zijn opinies niet statisch. Je mag in de komende maanden grote mediacampagnes verwachten waarin pro-abortusactivisten worden gedemoniseerd. Er komen gruwelijke beelden en verhalen, bijvoorbeeld van foetussen die vanaf 15 weken in stukken moeten worden gesneden om te kunnen worden verwijderd. Onderschat de impact daarvan niet.’
Europa
Als Roe vs. Wade deze zomer inderdaad wordt weggestemd, zullen vrouwen in Europa dan in de brokken delen? Van de Heyning: ‘Het grote verschil met de VS is dat we in Europa opereren binnen het toepassingsgebied van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Kijk naar Polen, waar abortus nu nagenoeg onmogelijk is, terwijl dat land tussen 1956 en 1993 juist een liberale wetgeving had. Net zoals in de VS werd de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht daar ondermijnd. Sinds het verbod begin 2020 is ingevoerd, werden meer dan duizend zaken aanhangig gemaakt bij het Europese Hof. Het is wachten op de eerste vonnissen, maar de nieuwe wet druist in tegen onder meer artikels 3 en 8 van het Verdrag. Die handelen respectievelijk over het verbod op een onmenselijke behandeling en het recht op eerbiediging van privé-, familie- en gezinsleven. Warschau kan die veroordelingen naast zich neerleggen maar er komt een moment – wellicht na een regeringswissel – dat ernaar wordt gehandeld.’
Het probleem beperkt zich niet tot Polen, ook in Malta is abortus volkomen illegaal – zelfs als het leven van de moeder in gevaar is. Overtreders riskeren drie jaar cel. Margolis: ‘Het stigma is zo groot dat de lancering van een maatschappelijk debat als politieke zelfmoord wordt beschouwd.’ Hoe het daar dan moet met ongewenste zwangerschappen? Die gebeuren met online bestelde abortuspillen of een reis naar Groot-Brittannië, waar organisaties als het Abortion Support Network eventueel een deel van de kosten op zich nemen.
En kijk naar Andorra en het wedervaren van Vanessa Mendoza Cortés, de voorzitter van de vrouwenorganisatie Associació Stop Violències. De 42-jarige psychologe getuigde in 2019 voor het VN-Comité voor de Eliminatie van Discriminatie tegen Vrouwen (CEDAW) over het totale abortusverbod in de microstaat. Luttele maanden later werd ze vervolgd wegens smaad. Cortés riskeert vier jaar cel en een boete van 30.000 euro.
Ondertussen hebben verschillende partijen ook in Slowakije herhaaldelijk getracht om de abortuswetgeving te verstrengen. De laatste twee keer was dat bijna gelukt: één stem maakte telkens het verschil. Marian Kotleba, de leider van de extreemrechtse Volkspartij Ons Slowakije, zei bij de indiening van zijn voorstel dat vrouwen ‘zwangerschappen beëindigen om hun promotiekansen niet te schaden, hun goede figuur en hun jeugdigheid te bewaren, hun decadente levensstijl voort te zetten, of gewoon uit luiheid’.
Kotleba werd vorige maand schuldig bevonden aan neonazisme en zijn partij behaalt in de opiniepeilingen momenteel geen 5 procent. Maar over abortus volgt de regeringspartij dezelfde lijn.
Ook in Roemenië, waar dictator Nicolae Ceausescu abortus in 1966 verbood – met 10.000 dode vrouwen en 100.000 achtergelaten wezen tot gevolg – is abortus een gevoelig onderwerp. Vrouwenorganisaties maken zich zorgen over de extreemrechtse Alliantie voor de Eenheid van de Roemenen (AUR), die als gloednieuwe partij in 2020 zowel in de Kamer als in de Senaat 9 procent van de stemmen wegkaapte. Ook vrezen ze voor de oprukkende ‘christelijke geneeskunde’, een fenomeen waarbij vooral jonge dokters gewetensnood aanwenden voor een abortusweigering.
Dat gebeurt ook in Italië. Hoewel dat land abortus in 1978 liberaliseerde, blijkt uit overheidscijfers dat maar liefst 70 procent van de artsen de ingreep niet uitvoert, om religieuze redenen. Daardoor stijgt het aantal illegale ingrepen en zien liberale artsen zich genoodzaakt tot 15 abortussen per week uit te voeren.
70% van de Italiaanse artsen weigert abortus uit te voeren, om religieuze redenen. Daardoor moeten liberale artsen tot 15 abortussen per week uitvoeren.
Dergelijke dienstweigeringen komen ook elders voor: een vijftal landen uitgezonderd, mogen dokters in heel Europa zelf uitmaken of ze ongewenst zwangere vrouwen willen helpen.
18.000 per jaar
In ons land worden per jaar zo’n 18.000 abortussen uitgevoerd. De ingreep is tot 14 weken toegelaten, daarna moet worden doorverwezen naar Nederland, Spanje of Groot-Brittannië. ‘Het is erg jammer dat het voorstel voor uitbreiding tot 18 weken het in 2018 niet heeft gehaald’, zegt Lut Daniëls van abortuscentrum Luna in Gent. ‘Daardoor moeten we jaarlijks zo’n 450 vrouwen naar het buitenland sturen. Dat is niet alleen duurder, bovendien is het vaak traumatisch. Vorige week nog sprak ik een vrouw die naar Barcelona was gereisd. Ze had een eenzaam hotelverblijf van meerdere dagen achter de rug en sprak de taal van de dokter niet.’
Daniëls meent dat de termijn waarop een zwangerschap wordt afgebroken geen fundamenteel verschil maakt. ‘Het gaat altijd om een belangrijke want on- herroepelijke beslissing, waaraan veel overweging voorafgaat.’ Is er, zoals de tegenstanders beweren, veel spijt achteraf? Dat blijkt alvast niet uit internationaal onderzoek. Begin 2020 werd een Amerikaanse studie gepubliceerd bij 1000 vrouwen uit 21 staten die op 11 verschillende momenten werden geïnterviewd. Daaruit bleek dat 95 procent van de ondervraagden de ingreep vijf jaar later niet betreurde. Ze stonden er in hoofdzaak neutraal tot positief tegenover. Daniëls: ‘De dominante emotie is opluchting. Ook als vrouwen daar later op terugkijken, is het essentieel om voor ogen te houden dat het op dat moment in hun leven de beste optie was.’
Vooral mannen hebben er belang bij om ongewenste zwangerschappen te vermijden, meent Daniëls. Want vrouwen hebben het laatste woord. ‘Er heerst nog steeds wantrouwen tegenover de reproductieve macht van vrouwen. Nochtans gaan vrouwen veelal bewuster om met ouderschap dan mannen en zorgen zij veel vaker voor de kinderen. In België uit dat wantrouwen zich in de verplichte wachttijd van zes dagen tussen consultatie en ingreep.’
In 2018 werd tevergeefs geprobeerd om die termijn terug te brengen tot 48 uur. De rechtse partijen lagen dwars. Daniëls: ‘Ik kan u nochtans verzekeren dat de vrouwen die ons opbellen voor een afspraak niet over één nacht ijs zijn gegaan. Velen ervaren dat wettelijk verplichte uitstel als een nodeloze verlenging van hun lijden.’
Paradox
De mogelijke inkrimping van de abortusrechten in de VS en andere landen staat haaks op de winst die de afgelopen jaren werd geboekt op het vlak van seksueel geweld en grensoverschrijdend gedrag. Heeft het een met het ander te maken? ‘Twintig jaar geleden zouden machtige mannen als Dominique Strauss-Kahn, Harvey Weinstein, Johan Derksen of Jan Fabre wellicht ongestraft zijn gebleven’, zegt professor Renée Römkens, gewezen directeur van Atria, het Nederlandse kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis. ‘Mijn generatie vrouwen moest vooral proberen om ongewenste situaties te voorkomen, terwijl de jonge vrouwen van nu geen grensoverschrijdend gedrag meer pikken. Als samenleving zitten we inderdaad in een paradoxale overgangsfase. De rechten die we hebben bevochten, zijn nog niet in steen gebeiteld. En er is een tegenbeweging, die terug wil naar de oude waarden, naar een herstel van “de natuurlijke orde”.’
Römkens is hoopvol dat de vooruitgang niet kan worden teruggedraaid. ‘Maar er zal een sociale burgerbeweging nodig zijn om daarover te waken. Als de gebeurtenissen in de VS of Polen ons één ding leren, dan is het dat we niet louter op de overheid kunnen vertrouwen om onze grondrechten te garanderen. Het populisme rukt op, kijk naar de scores die Marine Le Pen in Frankrijk behaalde. Dat soort leiders is bereid de scheiding der machten op te heffen voor de eigen zaak. Het gaat om veel méér dan abortusrechten. Zoals ik het in mijn afscheidsrede drie jaar geleden al stelde: vrouwenrechten zijn de kanarie in de kolenmijn. Ik heb gelijk gekregen, maar het is het soort gelijk dat je niet wilt hebben.’
