Wat het Westen kan leren van het Romeinse Rijk: ‘Ook in Rome werkten muren niet’

Voor de Verenigde Staten en Europa dreigt een even groot betekenisverlies als destijds voor het Romeinse Rijk, waarschuwt John Rapley, politiek econoom aan de universiteit van Cambridge. In zijn nieuwe boek Why Empires Fall legt hij uit waarom. ‘Als we vandaag de juiste keuzes maken zullen onze waarden over 2000 jaar nog worden nageleefd.’

De Europese economie kwakkelt, populistische politici vieren overal successen en waarschuwen voor de ondergang van het Westen. Komt dit u bekend voor?

John Rapley: En hoe! Na drie eeuwen van opkomst, waarbij het Westen op zijn hoogtepunt tot wel 80 procent van de wereldeconomie vertegenwoordigde, keert de geschiedenis zich om: de economie stagneert en de politieke verdeeldheid groeit. Dat is precies de ontwikkeling die het West-Romeinse Rijk doormaakte voordat het in 476 ten onder ging.

Een deprimerende parallel. Wat valt ervan te leren?

Rapley: Er is een imperiale levenscyclus die men kan bestuderen aan de hand van het voorbeeld van Rome. Mijn coauteur Peter Heather en ik geloven dat die cyclus zich bij veel imperiums herhaalt. De periferie van een rijk profiteert onvermijdelijk van de toenemende welvaart van het imperium. Op een gegeven moment kunnen die randgebieden de dominantie van het imperium weerstaan en zelfs overwinnen. Die cyclus wordt vooral door economische processen bepaald en herhaalt zich nu in de westerse industrielanden. Maar het probleem is dat de meeste mensen verkeerde conclusies trekken uit die parallellen.

Historica Mary Beard over Trump: ‘Een Romein zou het subtieler verwoorden dat hij vanaf een dag één dictator wil zijn’

Kunt u dat uitleggen?

Rapley: Imperiums zoals Rome kennen een fase van opkomst en een fase van neergang. Het valt niet te ontkennen dat ook de Verenigde Staten en het Westen hun economische hoogtepunt, dat in de jaren 1990 werd bereikt, voorbij zijn in vergelijking met hun voormalige periferie. Sindsdien is hun aandeel in het mondiale bruto binnenlands product gedaald naar 60 procent. China en de ontwikkelingslanden groeien gewoon sneller. Maar dat betekent niet dat het einde nabij is, zoals het West-Romeinse Rijk ervoer. Rome leed een absoluut verlies van betekenis. Het Westen staat voor een relatief verlies van betekenis, en daar zullen we ons mee moeten verzoenen.

Dat klinkt niet erg opbeurend.

Rapley: Het is inderdaad geen populaire boodschap, dat besef ik. Veel politici beloven momenteel dat ze hun land weer naar vroegere glorie kunnen brengen, zoals de AfD in Duitsland, voorstanders van de Brexit zoals Boris Johnson, of Donald Trump in de VS.

Juist die slogan maakte Trump groot: ‘Make America Great Again’.

Rapley: Die belofte kan niet worden waargemaakt. Het is een gevaarlijke misvatting dat men het Westen weer ‘groot’ kan maken door in te zetten op afscherming of een terugkeer naar hoe het vroeger was. Misschien zou de Amerikaanse economie bij een herkiezing van Trump in eerste instantie zelfs groeien: een strengere immigratiepolitiek of hoge invoerrechten zouden een kleine boost kunnen veroorzaken. Maar op lange termijn zou het gevolg niet alleen een snellere economische neergang zijn, maar ook een weg naar grotere betekenisloosheid.

Slaapwandelt VS naar een autoritair regime? ‘Bij critici groeit Trump-vermoeidheid’

Waarom precies?

Rapley: De VS en China zijn economisch nauw met elkaar verweven. Elke economische schade die de VS hun rivaal toebrengen, zou corresponderende nevenschade in eigen land veroorzaken. Dat is voor mij de belangrijkste les uit de Romeinse geschiedenis: open confrontatie met een concurrerende supermacht is geen goede manier om je eigen hegemonie te behouden. De poging van de Romeinen om zich te verzetten tegen het opkomende Perzië bezegelde het lot van beide grootmachten. De confrontatie met China aangaan zou daarom de verkeerde weg zijn.

De Volksrepubliek voert een agressieve economische politiek en rukt ook militair op. Moet het Westen daar dan een zachte koers varen?

Rapley: Natuurlijk niet. Ik zou mezelf zeker niet pro-Chinees noemen. Ik denk gewoon dat veel politieke beslissingen die China neemt volledig begrijpelijk zijn. De VS en hun bondgenoten staan erop om vliegdekschepen naar de Zuid-Chinese Zee te sturen. Moet men dan verbaasd zijn als China zijn vliegdekschepen naar de Noord-Atlantische Oceaan stuurt? We moeten accepteren dat China een belangrijke economische en militaire speler wordt in zijn eigen regio. Het zal volgens dezelfde regels spelen als wij.

China wil niet alleen regionale macht zijn, maar een supermacht worden. Ook de Democratische Amerikaanse president Joe Biden en presidentskandidate Kamala Harris zetten in op afscherming, bijvoorbeeld met een importverbod op slimme Chinese elektrische voertuigen.

Rapley: Ik heb de indruk dat het bij de Democraten niet om afscherming gaat, maar om industriepolitiek: infrastructuur veiligstellen en sleutelindustrieën zoals de chipindustrie of AI stimuleren. Ook dat zal de opkomst van China niet stoppen, maar het is volgens mij de enige juiste manier om de welvaart van het Westen te behouden. Het verbaast me alleen dat de Duitse regering dat nog steeds niet heeft begrepen.

Na de extra importheffing op Chinese auto’s in Europa: wanneer worden die duurder en hoeveel?

Heeft Duitsland een nieuwe industriepolitiek nodig?

Rapley: Dat lijkt me duidelijk. Het bruto binnenlands product per capita groeit in Duitsland en andere westerse industrielanden nauwelijks nog. Terwijl China miljarden heeft geïnvesteerd in onderwijs, infrastructuur en hernieuwbare energie, heeft Duitsland met alle mogelijke middelen geprobeerd vast te houden aan het oude bedrijfsmodel. Tot het punt waarop Duitse autofabrikanten hun emissiegegevens probeerden te manipuleren om hun marktaandeel te behouden. Zo’n strategie is gedoemd te mislukken.

Wat stelt u voor?

Rapley: Duitsland moet eindelijk investeren om zijn concurrentievermogen te vergroten. Toen ik het land voor het eerst bezocht in 1980, was ik gefascineerd door de efficiëntie van de Deutsche Bahn. Sindsdien is er veel veranderd. Vroeger was de Duitse efficiëntie legendarisch, nu is het bijna een tegenstrijdigheid.

Wat heeft dit allemaal te maken met het oude Rome?

Rapley: Meer dan je denkt. Het westelijke deel van het Romeinse Rijk stortte in toen het centrum van de macht niet genoeg middelen meer had om de belangen van de belastingbetalende elite in de provincies te beschermen. Het fiscale pact – bescherming in ruil voor belastingen – viel uit elkaar. Ook de inkomstencrisis van vandaag bedreigt de sociale samenhang. Burgers betalen belasting voor diensten die ze niet meer krijgen. De staat zou zijn inkomstenbasis moeten versterken door belastingontduiking aan te pakken en meer in infrastructuur te investeren om zijn concurrentievermogen te behouden.

Rechtse politici zoals AfD-parlementslid Alexander Gauland trekken een andere parallel met de val van Rome en waarschuwen voor een ‘nieuwe volksverhuizing’ vanwege de migratiecrisis.

Rapley: Ze blazen op dezelfde trompet als Donald Trump en Boris Johnson, die beweren dat ongecontroleerde migratie het Romeinse Rijk deed instorten. Maar dat is pure onzin: Rome werd geconfronteerd met opkomende volkeren zoals de Hunnen en de Goten, die werden geleid door machtige generaals. Dat kun je absoluut niet vergelijken met de illegale migranten van vandaag, die zich in vrachtwagens verstoppen om ’s nachts de grens over te steken, en slechts een klein deel van de bevolking in westerse landen vormen.

Migratie had toen en heeft ook nu nog negatieve gevolgen voor de samenleving.

Rapley: Die gevolgen worden totaal verdraaid. Neem bijvoorbeeld de VS, waar dit onderwerp de verkiezingen beheerst. Illegale migranten maken slechts vijf procent van de migratie naar de VS uit. Bovendien laten studies zien dat die migranten belastingen betalen, maar geen gebruik maken van sociale voorzieningen. Illegale migratie fungeert daardoor als een gratis subsidie. Als je die stopt door een hoge muur te bouwen, zal er nog meer kapitaal wegvloeien en worden fabrieken verplaatst naar landen met goedkope arbeidskrachten.

Een andere opvatting is dat Rome ten onder ging door moreel verval. Wat is er waar van de ‘laat-Romeinse decadentie’ waar de Duitse politicus Guido Westerwelle het over had?

Rapley: Het idee dat culturele achteruitgang bijdroeg aan de val van het Romeinse Rijk gaat terug op de Britse historicus Edward Gibbon. Hij beweerde dat Rome van binnenuit verzwakte nadat het christenen had toegelaten. Hoewel dat argument allang is weerlegd, duikt het steeds weer op. De les lijkt te zijn: bouw muren en keer terug naar de eigen religie, zoals de Britse-Amerikaanse historicus Niall Ferguson stelde na de aanslagen in 2015 in Parijs.

Ferguson vergeleek die aanslagen met de inval van de Goten in Rome in 410 na Christus.

Rapley: Dat is natuurlijk klinkklare nonsens. Voor zover ik weet, is Parijs er nog altijd. Ferguson baseert zich op Gibbon, maar we weten nu dat Gibbons these van de geleidelijke economische achteruitgang van Rome niet klopt. De val kwam plotseling. En er zijn nauwelijks bewijzen voor moreel verval. Wat Rome fataal werd, is dat de landen aan de periferie hun economische macht omzetten in militaire macht. Bovendien maakte Rome een strategische fout door oorlog te voeren met de Perzen. Dat verzwakte het rijk zodanig dat de barbaren vrij spel kregen.

Welk recept raadt u wankelende rijken aan?

Rapley: Het Westen moet de wereldwijde uitdagingen aangaan in plaats van zich af te sluiten. We mogen de fouten van Rome niet herhalen, maar hebben meer internationale samenwerking nodig met opkomende naties, zoals Afrikaanse landen. Die moeten we als gelijken behandelen.

Dat lijkt niet de huidige trend. De spanning loopt juist op.

Rapley: Ik weet dat het niet realistisch klinkt, vooral gezien de oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten. Maar dat kan veranderen. In veel landen wordt het Westen nog altijd bewonderd voor zijn prestaties. Men luistert naar Amerikaanse muziek, eet Frans eten en draagt Italiaanse mode.

Alleen de Duitse auto’s ontbreken nog!

Rapley: Wist je dat ze in Kenia een eigen woord hebben voor mensen die zich een Mercedes kunnen veroorloven? Ze noemen hen ‘WaBenzi’. Hoewel veel Afrikaanse landen streven naar het terugdringen van westers racisme en nationalisme, willen Afrikanen zelden in Peking gaan wonen. Dat zegt veel.

Wat zegt dat precies?

Rapley: Dat het Westen nog altijd een enorme aantrekkingskracht heeft. Mensen in ontwikkelingslanden zijn gefascineerd door steden als Berlijn, Londen, Parijs en New York. Die steden zouden voor een groot deel van de wereld spirituele hoofdsteden kunnen zijn, maar het Westen verspilt zijn culturele macht door zich af te sluiten. Immigranten beledigen creëert geen vrienden, maar wel vijanden. Je kunt geen blanke christen worden als je als kind van zwarte ouders in Nigeria bent geboren, maar je kunt wel een geweldige democraat of ondernemer worden.

In uw boek pleit u voor minder groei, het dichten van belastinggaten, open grenzen en internationale samenwerking. Probeert u via de les van Rome stiekem sociaaldemocratische politiek te promoten?

Rapley: (lacht) Eerlijk gezegd heb ik mijn coauteur Peter Heather nooit gevraagd of hij lid is van een partij. Maar we zijn waarschijnlijk allebei sociaaldemocraten. Als je lessen wilt trekken uit de val van Rome, vind je onvermijdelijk argumenten voor sociaaldemocratische politiek. Net zoals de elite van laat-Rome zich met grensstaten verbond, zoals de superrijken van nu naar Dubai verhuizen om belastingen te ontwijken. Ook het bouwen van muren werkte niet in Rome. We hebben meer migratie nodig, niet minder, zeker in vergrijzende westerse samenlevingen.

De boodschap van uw boek klinkt somber: ongeacht wat het Westen doet, het zal onvermijdelijk aan betekenis inboeten.

Rapley: Zonder een baanbrekende technologische revolutie zie ik als econoom niet hoe het Westen ooit nog zo snel zal groeien als na de Tweede Wereldoorlog. We moeten eerder proberen onze welvaart te behouden en ons afvragen wat het Westen zo aantrekkelijk maakt. Mensen willen in Berlijn, Londen of New York wonen omdat ze daar vrij zijn en politieke rechten hebben.

Zal het Westen, net als Rome, niet meer dan een episode in de geschiedenis blijken?

Rapley: Met een verstandig beleid kunnen we in de toekomst een levensstandaard behouden waar onze voorouders alleen van konden dromen, en tegelijk ons cultureel erfgoed bewaren. Tot op de dag van vandaag zien we overal in Europa de invloed van het Romeinse Rijk: de taal, het eten, de wijn. Over 2000 jaar zal het Westen misschien niet langer de dominante macht op aarde zijn, maar ik kan me een wereld voorstellen waarin onze waarden nog steeds worden nageleefd, als we vandaag de juiste keuzes maken.