Wat gebeurt er als Zelensky opstapt? ‘Voor Oekraïne is hij momenteel onvervangbaar’

Weerstaat Volodymyr Zelensky aan de toenemende druk? Meerdere aanhangers van Donald Trump suggereerden de voorbije dagen dat de Oekraïense president maar beter opstapt. ‘Het zou een totale ramp voor Oekraïne zijn als er iets met Zelensky gebeurt’, zegt Alina Tsjervjatsova, mensenrechtenexperte aan de Universiteit Gent.

Tot voor kort leek het je reinste sciencefiction dat Volodymyr Zelensky zou opstappen. De Oekraïense president werd een volksheld toen hij ondanks de nakende Russische overrompeling toch in Oekraïne bleef. Nadien slaagde hij erin een brede waaier van westerse landen achter zich te krijgen.

Vandaag is zijn positie niet langer onaantastbaar. Tijdens de desastreuze meeting in het Witte Huis bleek Zelensky voor de leiding van Oekraïnes voornaamste bondgenoot een problematisch figuur. Na de kibbelpartij in het Witte Huis suggereerden verschillende medestanders van Donald Trump, onder wie de Republikeinse speaker of the house Mike Johnson, dat Zelensky misschien maar beter opstapt. Vanochtend raakte bekend dat verschillende Trump-medewerkers in het geheim gesprekken hebben gevoerd over mogelijke verkiezingen in Oekraïne.

Eerder deze week pauzeerde Amerika zijn wapenleveringen aan Oekraïne en – zo mogelijk nog belangrijker – het delen van inlichtingen. Trump wil de oorlog in Oekraïne zo snel mogelijk doen ophouden, en ziet Zelensky als zijn voornaamste obstakel. Het valt vandaag niet langer uit te sluiten dat de druk op de Oekraïners op een bepaald moment te groot zal worden.

Hoe Zelensky’s desastreuze ontmoeting met Trump Europa in crisis brengt

Verkiezingen geen optie

Officieel is Zelensky’s mandaat vorig jaar afgelopen. Omdat in Oekraïne door de Russische invasie in staat van beleg is, mogen volgens de Oekraïense grondwet geen nieuwe verkiezingen worden gehouden. In Oekraïne is het zelf geen debat: het is duidelijk dat het veel te gevaarlijk is om in volle strijd naar de stembus te gaan. In februari 2024 sprak 69 procent van de Oekraïners zich uit tegen verkiezingen in oorlogstijd in een peiling van het Kyiv Institute for Sociology.

Verkiezingen zijn momenteel sowieso geen optie. ‘Het is vandaag gewoon onmogelijk om verkiezingen te houden in Oekraïne’, zegt Alina Tsjervjatsova, mensenrechtenexperte aan de Universiteit Gent. ‘Het is een enorm land dat strijdt voor zijn overleven. Hoe kun je nu verkiezingen organiseren met honderdduizenden soldaten aan het front en miljoenen Oekraïners die hun woonplaats hebben verlaten? Bovendien zou je een politieke campagne krijgen die Oekraïners zal verdelen, terwijl ze nog steeds proberen om zichzelf te verdedigen.’

Zelf lijkt Zelensky geen aanstalten te maken om op te stappen. Eerder kondigde hij al aan dat hij bereid was om op te stappen als Oekraïne in ruil daarvoor NAVO-lidmaatschap zou krijgen. Die belofte lijkt niet echt ernstig, alleen al omdat Oekraïens NAVO-lidmaatschap momenteel duidelijk geen optie is voor de Amerikanen.

Praktische problemen

Dat Zelensky zou opstappen, hoeft overigens niet onmiddellijk tot nieuwe verkiezingen te leiden. Wanneer de Oekraïense president aftreedt, bepaalt de Oekraïense grondwet dat de voorzitter van de Verchovna Rada (het Oekraïense parlement) de rol van de president overneemt (het Oekraïense systeem heeft geen vicepresident). De huidige voorzitter van de Rada is Zelensky’s partijgenoot Roeslan Stefantsjoek.

Dat mechanisme is tot nu toe een keer toegepast. Nadat de (Russischgezinde) president Viktor Janoekovytsj werd weggestemd tijdens de Maidanrevolutie, nam toenmalig parlementsvoorzitter Oleksandr Toertsjynov tijdelijk zijn functies over.

Een machtswissel zou voor allerlei praktische problemen zorgen. Zo stelt de Oekraïense grondwet dat de tijdelijke president binnen de 90 dagen verkiezingen moet organiseren. Tegelijk verbiedt de grondwet om verkiezingen te houden zolang Oekraïne in staat van beleg is. Bovendien heeft die tijdelijke president niet de volledige macht die een reguliere president heeft. In een situatie van totale oorlog is dat uiterst onhandig.

Russische politoloog: ‘De oorlog stoppen interesseert Trump meer dan Poetin’

Partijideoloog

Stefantsjoek (49) is een oude bekende van Zelensky. Ze leerden elkaar kennen toen ze in hun studentenjaren in verschillende toneelgroepen deelnamen aan Oekraïnes grootste comedyconcours. In tegenstelling tot Zelensky maakte Stefantsjoek een academische carrière als professor staatsrecht. Hij was voorheen actief in de politieke allianties van Viktor Joesjtsjenko, de voormalige president die na de Oranjerevolutie (2004) aan de macht kwam, en het blok van voormalig premier Joelija Tymosjenko.

In 2018 werd hij de officieuze partijideoloog van Sloeha Narodoe, de partij van Zelensky die in 2018 spectaculair de presidentsverkiezingen zou winnen. Stefantsjoek slaagde erin om in een verhitte politieke context – Rusland en Oekraïne voerden sinds 2014 de facto oorlog in de Donbas – een centrumkoers uit te zetten die ‘radicale ideologieën’ verwerpt. Het enige echte beginsel van de partij, aldus zijn eigen manifest, is Oekraïense onafhankelijkheid en soevereiniteit. In de praktijk is de partij economisch liberaal en pleit ze voor decentralisatie, waarbij lokale overheden meer verantwoordelijkheden krijgen.

Eisen van Poetin

Toch lijken maar weinig Oekraïners warm te lopen voor een nieuwe president. Stefantsjoek is voor de doorsnee Oekraïner een nobele onbekende. ‘Het zou een totale ramp voor Oekraïne zijn als er iets met Zelensky gebeurt’, zegt Tsjervjatsova. ‘Hij is momenteel onvervangbaar. Stefantsjoek heeft niet de persoonlijkheid en de legitimiteit om Zelensky’s rol over te nemen.’

Zelensky’s vertrek is opmerkelijk genoeg ook iets waarop de Russische president Vladimir Poetin geregeld zinspeelde. Zo benadrukte hij de voorbije maanden meermaals dat Zelensky niet langer de legitieme president van Oekraïne was, en dat een eventueel vredesakkoord niet door Zelensky ondertekend kan worden. Het is voor veel Oekraïners een extra reden om Zelensky, ondanks alle bezwaren die er tegen hem bestaan, te blijven steunen.

‘Van Zelensky weten we tenminste wat we kunnen verwachten’, besluit Tsjervjatsova. ‘Van Zelensky weten we dat hij in 2022 de kans heeft afgeslagen om te vluchten, en in Oekraïne is gebleven. Zouden andere Oekraïense politici hetzelfde hebben gedaan? Alleen van Zelensky weten we het zeker.’