Wat als het straks fout gaat voor premier Theresa May?

Vandaag zal Theresa May met een aan de zekerheid grenzende waarschijnlijkheid opnieuw een zware nederlaag leiden is het Britse parlement

Maandag deed de Britse premier Theresa May een laatste oproep aan het parlement om haar scheidingsakkoord met de Europese Unie te steunen. Ze had daarvoor de symbolische locatie van een fabriek in Stoke-on-Trent gekozen, een bolwerk van het Brexit-kamp. Maar volgens de meeste pronostieken zal haar akkoord morgen in het Britse Lagerhuis weggestemd worden. Naast de Labourpartij, de Liberal Democrats, de Schotse nationalisten (SNP) en de Noord-Ierse Sinn Fein, zullen ook minstens 80 brexiteers in haar eigen conservatieve partij tegenstemmen. Hetzelfde geldt voor de Noord-Ierse Unionisten (DUP) die de minderheidsregering van May tot nu toe gedoogsteun verleenden.

De zoektocht naar een deftige deal die wel een meerderheid vindt, belooft nog lang en moeizaam te worden. Onvermijdelijk raken regering en parlement dan in tijdnood, tenzij er alsnog wordt gekozen voor een chaotisch vertrek zonder akkoord met de EU. Daarom gaan er nu al steeds meer stemmen op in de oppositie om de dag van het vertrek op 29 maart uit te stellen door artikel 50 van het Verdrag van Lissabon te verlengen. Voor de huidige meerderheid blijft dat voorlopig taboe, maar na dinsdag misschien niet meer. Donald Tusk, president van de Europese Raad, verklaarde zich al bereid om uitstel te bieden tot juli als Mays deal wordt weggestemd. Al moet de goedkeuring unaniem van de zeventwintig Europese lidstaten komen.

Scheuren in het conservatieve blok

Volgens een enquête bij de leden van de conservatieve partij zou meer dan de helft nog liever voor een geen akkoord opteren dan voor Mays deal. Ook haar gesprekken van de voorbije weken met parlementsleden hebben het de brexiteers niet overtuigd haar deal te steunen. Het grote struikelblok in het Brexit-kamp en bij de DUP blijft de Ierse backstop of vangnet, de absolute voorwaarde die bij elke deal met de Europese Unie moet worden gerespecteerd om te vermijden dat het Noord-Ierse vredesproces wordt verstoord. Dat kan volgens Ierland en Europa alleen door een vlotte, frictieloze grensovergang te handhaven tussen de Ierse Republiek en Noord-Ierland.

In Mays deal blijft het VK daarom tijdelijk in een douane-unie met Europa en blijft Noord-Ierland binnen de EU-eenheidsmarkt tijdens een overgangsperiode waarin de toekomstige handelsrelaties met de EU worden onderhandeld. Maar Brexiteers en de DUP, die deel uitmaken van de huidige meerderheid, vrezen dat ze voor een onbepaalde termijn in de douane-unie zullen vastzitten als de onderhandelingen in een impasse komen, zodat de eigenlijke Brexit op de lange baan wordt geschoven.

Mays deal geniet de steun van de belangrijkste tenoren van de Europese Commissie en van de Duitse bondskanselier Angela Merkel, maar daar schiet ze in het Lagerhuis weinig mee op. Haar eigen partij is immers tot op het bot verdeeld. Volgens de brexitgezinde The Daily Telegraph dreigt er zelfs een historische breuk in de partij. Pro-Europese Tory-parlementsleden beweren in die krant dat een derde van Theresa Mays kabinet ontslag zou nemen als ze na de nederlaag zou opteren voor een no deal.

Ze roepen haar op om de harde Brexiteers en de Noord-Ierse Unionisten de rug toe te keren en te proberen over de partijgrenzen heen een consensus met Labour te bereiken over een formule die wel een meerderheid kan halen. Om het remain-kamp aan te zetten om haar compromis te steunen is een no deal het afschrikkingsmiddel. Voor het brexit-kamp is dat geen brexit of een tweede referendum.

Meerderheid tegen een no deal

Nu het steeds duidelijker wordt tot welke logistieke chaos en economische catastrofe (zie kaderstuk) een no deal op Brexit day 29 maart zal leiden, lijkt zich in het parlement een meerderheid af te tekenen die dat kost wat kost wil vermijden. Met drie parlementaire voorstellen wisten ze de beslissingsmacht van het kabinet-May te kortwieken en het laken naar zich toe te trekken. Twee daarvan werden ingediend door de pro-Europese conservatief Dominic Grieve. Door het eerste voorstel heeft May slechts drie in plaats van 21 parlementaire werkdagen de tijd om met een gewijzigde deal op de proppen te komen, als de huidige deal dinsdag wordt weggestemd. Grieve kreeg een meerderheid van de voltallige oppositie en een handvol pro-Europese conservatieven achter zijn voorstel.

De stemming en de procedure werd door brexiteers betwist, maar kreeg uiteindelijk het fiat van Speaker John Bercow, die de volgende dag de voltallige pro-Brexit tabloidpers over zich heen kreeg, The Sun op kop. Hierdoor kan May de voorstelling van haar gewijzigde deal niet tot half februari rekken en die dan presenteren als de enige uitweg om de afgrond van de no deal te vermijden. Een dag eerder stemden conservatieven van het remain-kamp ook al mee met de oppositie over een voorstel van Labour-parlementslid Yvette Cooper om de regering te dwingen de goedkeuring van het parlement af te wachten voor ze nieuwe belastingen int om een harde brexit te financieren. En in december werd ook al een ander voorstel van Grieve aangenomen dat het parlement toelaat het plan B of een no deal weg te stemmen.

Hoe die gewijzigde deal of plan B er zal uitzien is nog een groot raadsel. May heeft tijd tot 21 januari om er een klaar te stomen. Waarschijnlijk hoopt ze dat Europa inschikkelijker wordt na haar nederlaag in het Lagerhuis en haar toestaat om een specifieke datum te bepalen waarop het Verenigd Koninkrijk de douane-unie mag verlaten. Dat zou de weerzin van sommige brexiteers tegen een verlengd verblijf in de douane-unie verminderen. Zolang het VK in de douane-unie blijft, kan het immers niet op eigen houtje handelsverdragen sluiten met derde landen.

Maar de kans is groot dat May opnieuw van een kale reis uit Brussel terugkeert. Dat zal haar positie verder ondergraven en zal haar wellicht dwingen toenadering te zoeken tot de oppositie. Als Speaker John Bercow steeds meer ruimte laat voor voorstellen vanuit het parlement, zal May een deel van de regie aan het parlement moeten overlaten. Maar de zoektocht naar alternatieven heeft ook tijd nodig en die is er alleen als parlement en regering het eens worden over een uitstel van Brexit Day.

Jeremy Corbyn wacht af

Maar eerst zal May nog een vertrouwensstemming in het Lagerhuis moeten overleven. Labour-leider Jeremy Corbyn kondigde aan dat zijn partij deze week nog een motie van wantrouwen zal indienen. De kans dat die een meerderheid achter zich krijgt, is klein. De DUP heeft namelijk aangegeven de conservatieven te blijven steunen bij een dergelijke stemming. En zelfs de remain-voorstanders bij de Tories zijn niet bereid om de weg mee te plaveien voor nieuwe verkiezingen, waar grote concurrent Labour op aast. Corbyn zei zondag in de Andrew Marr Show op de BBC dat Labour alles in het werk zal stellen om een no deal te vermijden.

Zijn voorkeur blijft uitgaan naar een onderhandelde oplossing waarbij ‘het VK in de douane-unie blijft en problemen met Noord-Ierland worden vermeden’. Een tweede referendum ziet hij veeleer als een noodoplossing om een no deal te vermijden. Uit een recente YouGov-enquête blijkt nochtans dat 72% van de 550.000 Labourleden partij kiezen voor een tweede referendum. Maar de stem van de Labour-leden is niet representatief voor de Labour-kiezers, waarvan 38% – vooral in the Midlands en the North – in 2016 voor een vertrek uit de EU stemde. Corbyn blijft herhalen dat hij de keuze van deze Leave-stemmers wil respecteren.

Maar er is meer. De sociaaldemocratische partijleider staat ook erg sceptisch tegenover de liberale regels die gelden op de Europese eenheidsmarkt. Ze zouden de staatsinterventieprogramma’s van een eventuele Labour regering kunnen dwarsbomen. Dat een no brexit het in een eventuele tweede referendum zou halen is ook voor Corbyn lang niet het ideale scenario. Daarom bezwijkt hij momenteel niet voor de sterke druk vanuit de partijbasis om meteen voor een tweede referendum te gaan.

Tweede referendum

Voorlopig is er dus geen meerderheid voor een tweede referendum in het parlement. Maar wanneer het parlement er niet in slaagt een meerderheid te vinden voor een compromis, blijft het wel de enige uitweg voor een meerderheid die absoluut een no deal wil vermijden. Dat argument gebruikte Jeremy Hunt, de minister van Buitenlandse Zaken, zaterdag om harde brexiteers te overtuigen om dinsdag toch voor Mays deal te stemmen.

Het gevaar bestaat dat er na verloop van tijd een Brexitverlamming optreedt, zei hij, waardoor er helemaal geen Brexit komt, ook geen Brexit zonder deal. Dat maakt weinig indruk op de kopstukken van de harde Brexitvleugel, die kunnen blijven rekenen op de machtige pro-Brexittabloids. The Sun pakte gisteren uit met een oproep van 12 Brexit-‘zwaargewichten’, waaronder een resem ex-ministers als Boris Johnson, Dominic Raab en Priti Patel aan de Conservatieve parlementsleden om de deal weg te stemmen.