Wat als Donald Trump gelijk heeft?

Donald Trump klaagt al enkele weken steen en been over een oneerlijke verkiezingsstrijd. ‘The elections are rigged’, zegt hij, wat een brede waaier aan interpretaties toelaat en hem doorgaans banbliksems oplevert – zelfs van partijgenoten. Maar wat als hij gelijk heeft?

Donald Trump is, mild beoordeeld, niet de meest samenhangende of helder formulerende presidentskandidaat. Als hij er tijdens meetings of in debatten en interviews op hamert dat de verkiezingen ‘rigged’ zijn, bedoelt hij bijna telkens andere dingen. De ene keer maakt hij zich druk omdat volgens hem de pers de forcing voert voor zijn Democratische rivaal Hillary Clinton. De andere keer – tijdens het recentste debat – zegt hij dat onder meer de FBI Clinton had moeten vervolgen – dat ze niet had mogen deelnemen aan de verkiezingen omdat ze geheime staatsinformatie op haar privéserver had, wat bij wet verboden is. Af en toe heeft hij het over de 1,8 miljoen Amerikanen die ondanks hun overlijden nog altijd op de kieslijsten staan. “Wel”, zei hij daar deze week over, “als ze voor mij stemmen, zullen we erover denken, oké? Maar ik heb het gevoel dat ze hun stem niet aan mij zullen geven”. Acoliet en gewezen burgemeester van New York Rudy Giuliani formuleerde het zondag op CNN nog feller: “Het spijt me. Dode mensen stemmen in het algemeen Democratisch eerder dan Republikeins”.

Trump en de zijnen zeggen te vrezen dat illegale migranten massaal zullen stemmen (al dan niet via de identiteit van doden), dat een paar miljoen kiezers in twee staten geregistreerd staan, wat hen in staat zou stellen twee keer te stemmen, de ene keer per post en de andere keer op 8 november. Meer specifiek heeft Trump kiezers in Pennsylvania opgeroepen om heel alert te zijn. In de grootstad van de staat, Philadelphia, waren er in 2012 maar liefst 59 kiesbureaus (op een totaal van 1.687) waar alle stemmen naar Barack Obama gingen, en waar de Republikeinse presidentskandidaat Mitt Romney dus geen enkele stem behaalde. Dat is bizar, maar niet onuitgegeven. In overwegend zwarte delen van Philadelphia zal je sowieso lang zoeken naar een Republikein. In de conservatieve staat Utah waren er in datzelfde jaar bureaus waar alle stemmen naar Romney gingen.

Daarnaast is er vooral buiten het Trumpkamp bezorgdheid over hackers die in enkele staten kiezersbestanden hebben gekraakt.

De aanhoudende aantijgingen van Trump en mensen rondom hem, plus de berichten over de hackpogingen, hebben effect. Intussen gelooft volgens een peiling die vorige week verscheen een meerderheid van Amerikanen dat de verkiezingen niet helemaal correct en eerlijk zullen verlopen.

Maar hebben ze gelijk? Heeft Trump gelijk?

Het hangt ervan af hoe je ‘rigged’ vertaalt. In woordenboeken duiken vertalingen op als ‘frauduleus’, ‘voorgekookt’, ‘gemanipuleerd’, ‘met gesjoemel’, ‘doorgestoken kaart’.

Wie de zachtere termen neemt – gemanipuleerd bijvoorbeeld – vindt zeker elementen die in deze richting wijzen.

Bernie Sanders, de Democratische socialist die Hillary Clinton lang op de hielen zat, had en heeft het over een ‘rigged system’, een oneerlijk systeem, waarbij klassieke, door miljardairs, zakenbelangen en banken ondersteunde kandidaten buiten proportie meer geld hebben om campagne te voeren, en dus buiten proportie meer kans maken om verkozen te worden.

Hij leek nochtans eigenhandig zijn eigen theorie te ontkrachten: zonder steun van grote financiers zamelde hij bij momenten evenveel geld in als Clinton (en vele van zijn aanhangers denken nu dat hij met een wat slimmere aanpak president had kunnen worden). En in de andere partij won Trump de voorverkiezingen met een fractie van wat bijvoorbeeld Jeb Bush opsoupeerde.

‘De oneerlijke media willen me doen verliezen’

De oudste en de vaakst herhaalde klacht is dat “de oneerlijke media” hem onbehoorlijk behandelen en Clinton ondersteunen.

Is dat zo?

Journalisten zijn, volgens onderzoek uit 2013, gemiddeld links tot onafhankelijk. Slechts 7 procent van de journalisten noemt zichzelf Republikein, tegen 28 procent Democraat (wat dus een meerderheid laat aan onafhankelijken). De meeste kranten hebben hun steun toegezegd aan Clinton, of ten minste hun lezers afgeraden voor Trump te kiezen, maar in principe zou die editoriale voorkeur geen invloed mogen hebben op het journalistieke werk.

De werkelijkheid is af en toe anders.

Neem de mails van de Democratische topman John Podesta, Clintons campagneleider, die we via WikiLeaks kunnen lezen (dat veronderstellen we ten minste – de Democraten weigeren de echtheid van de mails te bevestigen, maar betwisten evenmin de authenticiteit).

In de mailketens duiken af en toe journalisten op, die zich niet altijd van hun beste kant tonen.

Zo zoekt John Harwood, prominent journalist bij financiële zender CNBC en bij The New York Times, geregeld contact met Podesta. Hij modereerde vorig jaar tijdens de voorverkiezingen mee een Republikeins debat, dat controversieel werd omdat de kandidaten nog tijdens de uitzending protesteerden tegen de te opjuttende vragen. Naderhand besloten de Republikeinen debatten binnen de NBC-groep te boycotten.

Later pochte Harwood tegenover Podesta over zijn vragen. Hij vroeg Trump onder meer of hij een stripverhaalversie van een presidentscampagne voerde.

In de periode voor en na het debat mailde hij enkele keren met duidelijk vriendschappelijke suggesties aan Podesta. Hij waarschuwde Clintons campagneleider voor Ben Carson, de gewezen hersenchirurg die even de Republikeinse peilingen aanvoerde. “Ben Carson kan jullie echt last bezorgen in de presidentsverkiezing”. Dat was verkeerd advies, bleek naderhand. De Republikeinse presidentskandidaat, die Hillary Clinton van satanisme beschuldigde, denderde snel naar vergetelheid.

Harwood kende tegenover Podesta punten toe aan tv-interviews die Hillary Clinton weggaf (“Haar interview met Andrea was al beter dan dat met Brianna”). Hij probeerde zelf een interview met Clinton te versieren. “Met mij zal dat het soort van diepgravende conversatie over de economie worden, die zij wenst”. Vooral de gedienstigheid die uit enkele mails spreekt, is voor sommigen choquant: felicitaties voor overwinningen bij de voorverkiezingen van Hillary, complimentjes voor debatprestaties, hij liet weten dat hij haar e-mailschandaal niet bedreigend vond…

“Ik doe niet mee aan die vorm van kontlikken”, aldus Jack Shafer, mediajournalist van Politico, “maar als dat kontlikken notaboeken vult en goede kopij oplevert, wil ik mijn oordeel in beraad houden”.

Ook bij andere journalisten is de omgang wat te vriendschappelijk om zakelijk te blijven. Enkele journalisten van The Washington Post en Politico laten delen van artikels aan Podesta of andere top-Democraten nalezen alvorens te publiceren. Dat is bij niet-interviews zeker niet de gewoonte, maar ze deden het, vertellen ze nu, om feitelijke fouten te vermijden, of in een slinkse poging om citaten die off the record gegeven werden alsnog op te kunnen nemen met naam en toenaam.

De Clintoncampagne, dat vernamen we niet via WikiLeaks maar via de site Intercept, valt soms terug op een groepje ‘bruikbare’ journalisten.

Maggie Haberman, nu bij de New York Times en CNN maar tot vorig jaar bij Politico, wordt in een campagnedocument bij die groep gerangschikt en omschreven als iemand die “ons nooit teleurgesteld heeft”. De campagne heeft volgens dat gelekt document “een heel goede relatie” met haar, en ze was in het verleden heel aanspreekbaar om “verhalen over ons te lanceren”.

Ook dat is niet crimineel, elke campagne heeft journalisten van voorkeur – al zou je na dit lek niet graag in de schoenen van Haberman staan. Algemene teneur – deze soort van half incestueuze relaties met journalisten bestaat ook bij Trump, al is ongeveer iedereen het erover eens dat het voor journalisten makkelijker is met Trump te werken dan met de overdreven behoedzame Clinton.

‘Donna Brazile lekt een CNN-vraag aan Hillary Clinton’

Het wordt al minder fraai in deze interactie met nieuwszender CNN. Op 12 maart van dit jaar speelde Donna Brazile een vraag door aan de Clintoncampagne, die de volgende dag tijdens een town hall zou worden gesteld. In zo’n town hall mogen burgers een voorbereide vraag stellen, die geacht wordt een verrassing te zijn voor de geïnterviewde. Brazile, die onder meer campagneleider was tijdens de presidentscampagne van Al Gore, is een bekende Democraat, maar was op dat moment in dienst van CNN om commentaar te geven. Niet alleen werd ze niet geacht vragen door te geven, het was de bedoeling dat ze zelf die vragen niet zou kennen.

Maar dat leek heel anders in de mail die ze op 12 maart verstuurde naar Jennifer Palmieri, de persverantwoordelijke van Clinton. “Van tijd tot tijd krijg ik de vragen op voorhand”, schreef Brazile als hoofding in de mail. “En over deze maak ik me zorgen”.

Ze gaf vervolgens woordelijk een vraag door over de doodstraf. Hillary Clinton is voor de doodstraf en de vraag zou gesteld worden door iemand die ter dood veroordeeld werd voor een moord die hij niet begaan had, en die na 39 jaar in de dodencel was vrijgelaten.

Op de dag van de town hall stuurde een co-moderator van het programma, de commentator Roland Martin, deze vraag door aan Jake Tapper van CNN, de hoofdmoderator.

Toen Hillary Clinton de vraag kreeg, was ze voorbereid.

Brazile, die intussen de interimvoorzitter is van de Democratische partij, ontkent dat ze de vraag heeft doorgespeeld, of dat ze, zoals in de hoofding van de mail staat, vragen op voorhand kreeg, maar Jake Tapper gaf in een radio-interview lucht aan zijn ongenoegen.

Hij noemde wat gebeurde “ontstellend. Journalistiek gesproken is dit ontstellend. Ik kan het niet genoeg veroordelen”. “Compleet onethisch”. “Het is afschuwelijk”.

Hij zei dat CNN dergelijke vragen zorgvuldig geheimhoudt en niet rondmailt. “Voor zover ik het begrijp kwam de e-mail aan Donna van ofwel Roland Martin ofwel iemand in zijn omgeving. Ik ben zeker dat het ook gevolgen zal hebben voor Donna Brazile, ook al werkt ze niet langer bij CNN”. Hij zei ook dat partnerschappen zoals met Martin herbekeken zullen worden.

Dit is een element dat eerder de Bernie Sanders-aanhang op stang zou moeten jagen. In juli moest partijvoorzitter Debbie Wasserman Schultz opstappen omdat uit WikiLeaks-mails bleek dat het partijapparaat Clinton bevoordeeld had tegenover Sanders. Donna Brazile, die Wasserman Schulz voorlopig opvolgt, probeerde zich bij de machtswissel in de mantel der billijkheid te hullen. Vraag is hoe billijk ze na dit nieuwe lek nog overkomt bij Sanders-aanhangers.

Het grotere punt dat Trump tijdens meetings maakt is dat de “mainstream media”, waarmee hij de grote zenders, ABC, NBC en CBS aanduidt, plus CNN en de grote kranten als The Washington Post en The New York Times, tegelijk zijn problemen op de spits drijven en de problemen van Clinton minimaliseren.

Het is een moeilijk argument omdat Trump dikwijls zelf de aanstoker is van zijn eigen negatieve publiciteit. Als vrouwen hem beschuldigen van ongewenste intimiteiten is dat uiteraard nieuws, en als er een video uitkomt met ranzige, geweld suggererende uitspraken van Trump wordt dat ook door de rechtse pers niet genegeerd. Bij bijna elk schandaal of onheil dat hem treft, is hij geneigd het erge nieuws erger te maken. Hij hield de berichten over ongewenste intimiteiten onder meer levend door te suggereren dat de vrouwen in kwestie niet mooi genoeg waren voor hem.

Clinton valt Trump systematisch aan op zijn zwakke punten en op zijn schandalen. Het zou Trump helpen als hij dat bij haar ook zou doen, als hij systematisch de zwakke punten van de tegenstander zou aankaarten in plaats van de vermeende lelijkheid van degenen die hem beschuldigen.

Het miljoen van Qatar

Maar het is een feit dat de e-mails die WikiLeaks vrijgeeft, net als de gegevens van de FBI over Clinton, veel prominenter, uitvoeriger en vaak ook beter worden behandeld in de rechtse pers (Fox News!) dan in de mainstream pers.

Deze week maakte de FBI bekend dat om nog altijd onduidelijke reden een onderminister van Buitenlandse Zaken met de FBI onderhandelde over Clintons mails. De onderminister leek een ruil te zien zitten waarbij een mail van Clinton de aanduiding vertrouwelijk zou verliezen, en waarbij de FBI de mogelijkheid kreeg om twee extra agenten naar Bagdad te sturen.

De deal werd nooit gesloten, omdat de FBI weigerde de classificatie van de mail te veranderen, maar dat een hooggeplaatste figuur van het ministerie tijd en energie steekt in iets wat Clinton moet helpen (alle geheime informatie op haar server is in principe een wetsovertreding), is toch wel opmerkelijk. Het was onmiddellijk groot nieuws bij Fox en werd kleiner, dagen later gebracht door The New York Times en The Washington Post.

Sommige elementen uit de WikiLeaks mails lees of hoor je alleen in de rechtse pers. Zo vroeg een prins uit Qatar vijf minuten van Bill Clintons tijd om hem een verjaardagscadeau van één miljoen dollar te kunnen overhandigen. Zo leren we dat Hillary Clinton in 2014 in een mail aanklaagde dat Qatar en Saudi-Arabië via allerlei kanalen overheidsgeld naar Islamitische Staat versassen. Dat is zoal sensationeel maar wat het nog pittiger maakt: Qatar en Saudi-Arabië zijn allebei grote geldschieters van de Clinton Foundation.

Waarom hoor je dat niet (of minder, of later) op CNN?

Belastende video’s: ‘We moeten dit winnen’

Hetzelfde met video-opnames die willen aantonen dat Democratische organisaties geweld tijdens Trumpmeetings proberen uit te lokken, onder meer door daklozen in te huren en op te leiden. Dat zou onder meer het geval geweest zijn tijdens een Trumpmeeting in Chicago, die uiteindelijk werd afgelast omdat de spanning te groot werd.

Deze video’s werden deze week onder de hoofding ‘Rigging the Election‘ gelost en vonden met enkele dagen vertraging, nadat ze uitvoerig werden geplugd op rechtse websites en bij Fox News, hun weg naar de ‘main stream media’.

Het duurde tot twee betrokkenen hun baan verloren omwille van de video’s alvorens The New York Times en The Washington Post zich aan artikels waagden.

De vertraging was in dit geval verschoonbaar. De organisatie die de video’s produceerde, Project Veritas Action van James O’Keefe, heeft de reputatie “creatief” te knippen en plakken in de clandestien opgenomen uitspraken, zodat die nog weleens de oorspronkelijke boodschap omkeren of ten minste verliezen.

Maar in dit geval leek het opstappen van twee “weinig bekende maar invloedrijke Democratische politieke medewerkers” (dixit The Washington Post) te bewijzen dat ze wel degelijk hadden gezegd wat de video’s tonen.

De meest schokkende uitspraken zijn afkomstig van Scott Foval, iemand die naar zijn zeggen het vuile werk opknapt voor de Democratische partij en als contractwerker ingeschakeld was door Democracy Partners, een groep die werkt voor de Democratische partij.

In de eerste video legt Foval aan undercover-medewerkers van Project Veritas uit hoe hij geweld probeerde te organiseren tijdens Trumpmeetings.

“Het doet er niet toe wat de verdomde legale mensen en mensen van de ethiek zeggen”, zegt hij oner meer, “we moeten dit winnen”.

In het voorjaar en tijdens de zomer werden meerdere Trumpmeetings verstoord door geweld, dat soms leek aangestookt te worden door Trump zelf, die onder meer zijn aanhangers opjutte en beloofde hun wettelijke kosten te betalen als ze in een handgemeen betrokken geraakten. Volgens Foval ging het in vele gevallen om provocaties door mensen die daarvoor een soort opleiding hadden gekregen, en die vooral de wachtende Trumpsupporters bij de ingang van een zaal viseerden.

‘Uitspraken die niet onze waarden vertegenwoordigen’

De Democratische partijleiding (alweer Donna Brazile, die geen goede week had, en die door Megyn Kelly van Fox News op de rooster werd gelegd, zie hierboven) liet weten dat Democracy Partners in juni van dit jaar onder contract was gekomen om “contraprogrammatie” te organiseren in plaatsen waar Trump meetings hield. “We geloven niet, of hebben geen bewijs om te suggereren, dat de activiteiten die in de video vernoemd worden echt gebeurd zijn”, aldus Brazile in een mededeling.

Robert Creamer, de contactpersoon van Foval bij Democracy Partners, die ook in de video’s te zien is, nam deze week ontslag. Hij wordt in de video’s voorgesteld als het “diabolische brein” achter de acties. Volgens de partij werden de medewerkers “geleid” in hun “uitspraken, die niet onze waarden vertegenwoordigen”. De partij spreekt over Foval als “een tijdelijke regionale onderaannemer”, wiens contract na de publicatie van de video’s werd beëindigd.

De mededeling van de partij laat in elk geval de vraag open hoe het kan dat Foval al in het voorjaar acties organiseerde tegen bijvoorbeeld de uiteindelijk afgelaste Trumpmeeting in Chicago als de partij maar in juni een contract heeft gesloten.

Het is niet uitgesloten dat Foval tijdens de clandestiene opnames pocht over dingen die hij niet gedaan heeft, maar de video geeft wel ampel details over zijn aa npak, die hij omschrijft als ‘bird-dogging’. Bird-dogging is een techniek waarbij betaalde krachten voorin moeten gaan staan, en dan opruiende vragen stellen, supporters treiteren, Trump voor Hitler uitschelden. De bedoeling is een sfeer van “anarchie” en “chaos” te creëren, en die dan te filmen. Dat werkt niet altijd: “Soms happen de idioten toe, en soms happen de idioten niet toe”, zegt Foval in de video-opnamen.

Hij schakelde onder meer daklozen met mentale problemen in. Hij maakte, zegt hij, dat ze een nacht in een hotel konden doorbrengen, en vervolgens probeerde hij hen voor een behandeling te laten opnemen.

Een tweede video gaat in op pogingen om stemfraude te plegen, maar die video is duidelijk meer verhaspeld, en dus minder geloofwaardig.

Maar de manier waarop Foval over het uitlokken van geweld bij Trumpsupporters praat is behoorlijk concreet en lijkt geloofwaardig. Is het illegaal? Wellicht niet, en slagen uitlokken is minder erg dan zelf slaan, maar vuile politiek is het zeker.

Trumpaanhangers vinden dat dit soort dingen veel meer aandacht verdienen – en dat het meer aandacht zou krijgen als gelijkaardige zaken aan het Trumpkamp toegedicht zouden kunnen worden. Toen er geweld was tijdens zijn meetings, werd daar volgens hen meer over geschreven dan nu over de video’s, die tot op zekere hoogte dat geweld lijken te kaderen.

Bij vele journalisten, en onder meer bij CNN, hoor je vaak een soort gespletenheid. Van de ene kant is er enige wrevel en zelfkastijding over de weinig kritische manier waarop Trump in de eerste maanden van zijn campagne werd bejegend. Volgens sommige berekeningen kreeg hij toen over de media verspreid voor 3 miljard dollar aan gratis publiciteit. Je hoort journalisten praten over “het monster” dat ze hebben gecreëerd. Van de andere kant: voor CNN was dat ook lonend. De zender kroop dankzij Trump uit een financieel dal en zag de ratings stijgen.

Trumpaanhangers klagen niet alleen over een onevenwicht in de huidige berichtgeving ten voordele van Clinton. Ze vermoeden ook een samenspel tussen de Clintoncampagne en sommige media (zoals de het samenspel tussen Brazile en de Clintoncampagne, maar dan in het groot).

Zo vragen ze zich luidop af of het toeval kan zijn dat Trumps belastende video uit 2005 11 jaar in een schuif gelegen heeft om dan op 7 oktober wereldkundig te worden, plusminus een uur voor de WikiLeaks-onthullingen over Hillary gelanceerd werden. Is dit toeval of werd het geregisseerd, en zo ja door wie?

Op zijn slechtste momenten schetst Trump een samenzwering tegen hemzelf die de hele elite in binnen- en buitenland verenigt. Hij noemt dan de Democraten, de top van de Republikeinen, de FBI, de banken, nationaal en internationaal, die allemaal de verkiezingen willen vervalsen.

Opnieuw is een deel daarvan niet uit de lucht gegrepen. De FBI lijkt feitelijk Hillary zo min mogelijk te willen beschadigen. Haar ondervraging en het vrijgeven van de notities van het FBI-onderzoek gebeurden telkens op een feestdag, tegen sluitingstijd van de kranten – terwijl de nieuwszenders op minder dan halve kracht werkten.

Dat zakenwereld en Wall Street liever Hillary verkozen willen hebben, is ook wel waar. Zij heeft veel meer financiering uit die sectoren dan hij. De beurs volgt de verkiezingsprognoses en neemt een duik als Trump in de peilingen stijgt.

Maar zijn grote samenzwering, met de 1,8 miljoen doden die hun stem zullen uitbrengen, of de 2?8 miljoen mensen die in twee staten een kiesregistratie hebben en dubbel kunnen stemmen, wordt zelfs door de meeste Republikeinse verkozenen als klinkklare nonsens afgewezen. Ja, in het verleden waren er geruchten in die richting. John Kennedy zou tijdens de presidentsverkiezing van 1960 met stemmen van doden de staat Illinois hebben binnengehaald.

Twee bliksemschichten

De kiezerslijsten in de VS zijn nog altijd een knoeiboel, maar er wordt aan gewerkt. Voor zover het onderzocht is, leidde de knoeiboel de afgelopen decennia niet tot grootschalige fraude, en het belangrijkste geknoei bestaat erin dat vele kiezers niet zullen kunnen stemmen omdat ze nog niet op de lijsten zijn opgenomen (en dat is een Democratisch stokpaardje).

In de meeste staten waar het nipt wordt, zijn de Republikeinen aan de macht – wat betekent dat de staatsminister, die de verkiezingsoperaties overschouwt, een Republikein is. Vele van die staatsministers hebben hun kiezers al proberen te overtuigen dat hun partijgenoot en presidentskandidaat uit zijn nek kletst. Kiesfraude komt voor, maar op heel bescheiden wijze. Het aantal bewezen gevallen loopt in de tientallen, op een verkiezing in een land met 330 miljoen inwoners. Volgens president Obama heb je meer kans om twee keer door bliksem getroffen te worden dan om een frauduleuze stem uit te brengen.

Vele ‘Republikeinse’ staten hebben trouwens de voorbije jaren extra controles ingevoerd – wat tot kritiek leidde bij Democraten en actiegroepen die vinden dat armen en minderheidsgroepen door die extra eisen verhinderd worden hun stem uit te brengen.

De verkiezingsoperaties in de VS zijn ondergefinancierd en krakkemikkig, maar ook extreem gedecentraliseerd met per locatie andere systemen. Op sommige plaatsen verloopt alles nog zoals in het midden van de vorige eeuw, met papier en potlood. Op andere plaatsen is de automatisering zover gevorderd dat er geen papieren stembewijs meer is.

En dat is dan wel een zorg, maar eerder bij de Democraten dan bij de Republikeinen. Gisteren werd het internetverkeer in grote delen van het land enkele keren lamgelegd. De voorbije weken zijn in enkele staten de kiesregistraties gehackt, onder meer in Illinois en Arizona. In andere staten zijn er al dan niet gelukte pogingen ondernomen op hetzelfde te doen. Kunnen bijvoorbeeld de hackers die WikiLeaks van materiaal voorzien ook deze kiesverrichtingen verstoren? Al naargelang de bron 20 tot 25 procent van de stemverrichtingen gebeurt zonder papieren neerslag. Kunnen die 20 tot 25 procent gemanipuleerd worden? De meeste papierloze kiessystemen, wordt gezegd, zijn niet verbonden met wifi of internet, wat de kans op manipulatie vermindert. Kunnen de leesmachines voor andere stemverrichtingen gemanipuleerd worden?

De meeste experten denken dat het ook met die manipulatie wel zal meevallen, al zijn er wat dat betreft dissidente stemmen.

Donald Trump – voor wie winnen alles is – laat de laatste dagen af en toe doorschijnen dat verlies tot de mogelijkheden behoort. Zoals Hillary Clinton tijdens het debat van woensdag aangaf: het is een patroon. Bij elke niet-winst gewaagt Trump van manipulatie. Hij deed dat na de overwinning van Ted Cruz tijdens de caucus in Iowa, hij deed het nadat hij met zijn programma tv-programma The Apprentice drie keer op rij verloor bij de Emmy’s, en nu doet hij het bij de presidentsverkiezingen. De vrees bestaat dat een groot deel van het electoraat hem hierin volgt. De andere vrees is dat de pers maar na de verkiezingen echt wakker zal schieten rond de WikiLeaks-onthullingen. De beide fenomenen laten een woelige start vermoeden voor een eventuele president Hillary Clinton.