Ook na meer dan een jaar algehele invasie zijn er nog geen vredesonderhandelingen tussen Oekraïne en Rusland in zicht. Het past in de tactiek van agressief slachtofferschap die Rusland wel vaker hanteert.
Hoelang nog voor Oekraïne en Rusland rond de onderhandelingstafel gaan zitten? Dat moment is meer dan een jaar na de grootschalige Russische invasie nog altijd niet in zicht. Zelfs António Guterres, die als secretaris-generaal van de Verenigde Naties niet bepaald van militaristische neigingen beschuldigd kan worden, ziet het voorlopig niet gebeuren. Tijdens zijn passage op het Wereld Economisch Forum op 18 januari zei hij: ‘Ik zie momenteel geen kans op ernstige vredesonderhandelingen.’
In het Westen zijn onderhandelingen een moeilijk onderwerp. Hoewel de steun aan Oekraïne voorlopig niet echt ter discussie wordt gesteld, wordt het idee nu en dan voorzichtig geopperd. De Franse president Emmanuel Macron riep de voorbije maanden al geregeld op om te onderhandelen. In december lanceerde hij het idee om Rusland ‘veiligheids- garanties’ aan te bieden om hen aan de onder- handelingstafel te krijgen. Ook Washington geeft geregeld aan dat Oekraïne enige bereidheid moet tonen om vredesonderhandelingen minstens een theoretische kans te geven.
Er is geen enkele reden om aan te nemen dat Rusland bereid is ernstig te onderhandelen.
Joris Van Bladel, Ruslandkenner Egmontinstituut
Nochtans lijken vredesgesprekken verder weg dan ooit. Oekraïne blijft bij monde van president Volodymyr Zelensky de volledige herovering van zijn territorium nastreven. Russisch buitenlandminister Sergej Lavrov verklaarde op 26 december dat Oekraïne aan de Russische eisen moet voldoen. ‘Het is voor jullie eigen goed. Anders zal deze situatie beslecht worden door het Russische leger.’ De voorbije weken stelde Rusland de communicatie enigszins bij. In de nasleep van het bezoek van de Chinese president Xi Jinping aan Moskou verklaarde Vladimir Poetin dat Rusland bereid was te onderhandelen, maar Oekraïne en het Westen niet.
Het is al meer dan een jaar geleden dat Rusland en Oekraïne officieel aan tafel zaten. Eind februari 2022 was er een korte ontmoeting tussen een Russische en een Oekraïense delegatie aan de Oekraïens-Belarussische grens. Eind maart werd er onderhandeld in Istanboel. In de aanloop naar die ontmoeting gaf Zelensky aan dat hij bereid was om over neutraliteit te praten en een compromis voor de Donbasregio te vinden. Aan Russische kant werd er maar lauwtjes op gereageerd. ‘Finaal hebben de Oekraïners er zelf de stekker uitgetrokken omdat het duidelijk was dat Rusland niet oprecht op zoek was naar een oplossing’, zegt Joris Van Bladel, Ruslandkenner bij het Egmontinstituut.
Bevroren conflicten
Rusland heeft een kwalijke reputatie op het gebied van onderhandelingen. ‘Als Rusland onderhandelt, doet het dat alleen om tijd te rekken of om propaganda te verspreiden’, zegt Van Bladel. ‘Een staakt-het-vuren en onderhandelingen zijn vanuit het Oekraïense perspectief een toegeving aan de Russen. Rusland zal zo’n tijdelijke wapenstilstand misbruiken om zijn posities te versterken, extra soldaten te trainen en later opnieuw aan te vallen. Er is momenteel geen enkele reden om aan te nemen dat Rusland bereid is ernstig te onderhandelen.’
Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie intervenieerde Rusland in de Moldavische regio Transnistrië, in Georgië, Syrië en uiteraard in Oekraïne. Met uitzondering van Syrië, waar Rusland de regering van Bashar al-Assad aan de macht hielp te houden, verleende Rusland steevast steun aan pro-Russische groeperingen die autonomie of zelfs onafhankelijkheid nastreefden in landen waar Rusland strategische belangen heeft. ‘Eigenlijk volgt Rusland altijd dezelfde strategie’, zegt Bob Deen, Oost-Europadeskundige bij het Instituut Clingendael. ‘Het gebruikt of creëert een politiek probleem in een buurland en zet er troepen neer, zodat het zelf de sleutel in handen heeft om het conflict op te lossen. Vervolgens stelt het verregaande politieke eisen om de situatie op te lossen die het zelf heeft gecreëerd.’
De eerste plek waar Rusland die strategie toepaste, was Moldavië. In 1992 kwam het Russische leger tussenbeide in de Moldavische regio Transnistrië, waar de Russischtalige minderheid zich gewapen- derhand probeerde af te scheiden. Er werd een wapenstilstand gesloten en er volgden jarenlange onderhandelingen. Daarin eiste Rusland dat Moldavië een federale staatsstructuur zou krijgen. Op die manier zou het via zijn invloed in Transnistrië kunnen verhinderen dat Moldavië ooit lid werd van de NAVO of de Europese Unie. De voorbije twintig jaar lagen de onderhandelingen zo goed als stil. Het is een van de vele ‘bevroren conflicten’ in voormalige Sovjetstaten.
In Georgië paste Rusland een soortgelijk procedé toe. Na de Russische inval van 2008 erkende het de onafhankelijkheid van de Georgische regio’s Zuid-Ossetië en Abchazië, twee regio’s die al langer op gespannen voet leefden met Tbilisi. En ook na de annexatie van de Krim en het begin van de oorlog in de Donbas (in 2014) ging Rusland op die manier te werk. Toen probeerden plaatselijke Russischgezinden met steun van Russische militairen de zogenaamde Volksrepublieken uit de grond te stampen. Dat lukte in Donetsk en Loehansk, maar mislukte in Zaporizja, Charkiv en Odessa. Na twee zware militaire nederlagen in de Donbas sloot Oekraïne op 5 september 2014 de zogenaamde Minskakkoorden. Volgens die akkoorden zouden Loehansk en Donetsk een speciale status krijgen, waardoor Rusland een permanente invloed zou hebben op de binnenlandse Oekraïense politiek.
Capitulatie
Het is niet duidelijk of Rusland ooit de intentie heeft gehad om de Minskakkoorden te doen werken. Vladislav Soerkov, de voormalige Kremlinspindoctor die de voorbije jaren het Russisch buitenlandbeleid in de Kaukasus mee uittekende, beweerde in februari in een interview dat hij er nooit van uit is gegaan dat de akkoorden uitgevoerd zouden worden. Ook Van Bladel gelooft dat Rusland nooit écht heeft geprobeerd om Minsk te doen slagen. ‘De Minskakkoorden waren vooral een manier om wat goodwill te tonen tegenover toenmalig Duits bondskanselier Angela Merkel. Finaal heeft Rusland nooit een toegeving gedaan. Het heeft nooit erkend dat het tijdens de oorlog in de Donbas een strijdende partij was.’ Ook Oekraïne bleek maar matig geïnteresseerd om de akkoorden uit te voeren. ‘Minsk was een eenzijdig akkoord, dat er kwam na twee militaire nederlagen’, zegt Deen. ‘Het was enorm onpopulair, en elke Oekraïense regering die het probeerde uit te voeren kwam meteen onder druk te staan. Oekraïne wilde daadwerkelijk de controle terug over zijn grondgebied en grens. Dat was nooit Ruslands bedoeling.’
In 2003 is de Russische strategie om een buurland een federale staatstructuur op te leggen ei zo na gelukt. Toen weigerde toenmalig Moldavisch president Vladimir Voronin op het laatste nippertje een Russisch voorstel tot staatshervorming te ondertekenen. Voor de rest valt op dat de Russische vredesplannen voorlopig nooit uitgevoerd zijn. ‘Ze zijn in de praktijk bijna onuitvoerbaar’, vermoedt Deen. ‘Voor een democratisch verkozen regering is het nagenoeg onmogelijk om de Russische eisen in te willigen. Het komt neer op een totale capitulatie, waarbij je aanvaardt dat je een groot deel van je soevereiniteit opgeeft. Elke leider die zoiets tolereert, weet dat zijn regering zal vallen.’ Bovendien heeft Rusland niet per se een oplossing nodig om zijn voordeel te doen bij de situatie. Door een sluimerend conflict te creëren, dat ze kunnen oppoken wanneer ze willen, heeft Rusland een enorme hefboom om de voormalige Sovjetsatellietstaten onder controle te houden.
Rusland stelt verregaande politieke eisen om situaties op te lossen die het zelf heeft gecreëerd.
Bob Deen, Oost-Europadeskundige Instituut Clingendael
Volkenrecht
In zekere zin is omgaan met de Russische diplomatie een cognitieve uitdaging. Rusland gebruikt in zijn diplomatie graag volkenrechtelijke principes, zij het dan met een eerder perverse invulling. Zo is het idee van een federale staat op zich natuurlijk legitiem. ‘Je zou kunnen zeggen dat Oekraïne baat zou hebben gehad bij een lossere federale staatsstructuur’, zegt Van Bladel. ‘Dat is nu zo goed als onmogelijk geworden omdat de Oekraïners weten dat Rusland die federale structuur keihard tegen hen zal gebruiken.’
Er is ook de zogenaamde Karaganovdoctrine. Die stelt dat de Russische Federatie de opdracht heeft om op te komen voor de mensenrechten van Russischtaligen buiten Rusland. Op het eerste gezicht klinkt dat als een nobel doel. Alleen is het duidelijk dat ook die insteek weinig meer is dan een uitvlucht om zich te mengen in de interne aangelegenheden van andere voormalige Sovjetstaten. ‘Het is belachelijk om de Baltische staten van neonazipraktijken te beschuldigen’, vindt Deen. ‘Russischtaligen in Estland hebben véél meer democratische rechten dan etnische minderheden in Rusland. Poetin heeft in Rusland zelf het onderwijs in talen van etnische minderheden fors afgeschaald. Aan de andere kant hoor je Rusland nooit over de Russischtaligen in Turkmenistan, waar écht sprake is van harde discriminatie. Het is vooral een manier om Russische interventies goed te praten bij de eigen bevolking.’
Hoewel die ‘volkenrechtelijke principes’ redelijk doorzichtig zijn, blijkt het in de praktijk niet altijd gemakkelijk om ze in een diplomatieke context terzijde te schuiven. Wie buitenlandminister Sergej Lavrov dezer dagen aanhoort, krijgt de indruk dat Rusland in de eerste plaats een slachtoffer is van de huidige situatie. Een onachtzaam toehoorder dreigt weleens te vergeten dat Rusland de invasie zélf begonnen is. De Russische diplomatie heeft van agressief slachtofferschap een handelsmerk gemaakt. Voor westerse diplomaten is dat een enorme uitdaging, weet Deen. ‘In een diplomatieke setting is het voor diplomaten bijzonder lastig om andere diplomaten er voortdurend op te wijzen dat ze liegen. Voor regeringsleiders en diplomaten in opleiding die zich niet al tien jaar met Rusland bezighouden, is het moeilijk om op die misleiding een eenduidig antwoord te formuleren.’
Geen ruimte voor concessies
Bob Deen benadrukt dat het wel degelijk mogelijk is om met Rusland te onderhandelen. ‘Je moet op zoek gaan naar praktische onderwerpen, waarbij er gemeenschappelijke belangen zijn. In Transnistrië gingen de onderhandelingen lange tijd over het opruimen van een giftige raketvloeistof die ergens voor vervuiling had gezorgd. Alle partijen hadden er baat bij dat die situatie opgelost werd.’ Die zoektocht naar een gemeenschappelijk belang is in Oekraïne een stuk moeilijker. Oekraïne en Rusland onderhandelen over het ruilen van gevangenen en over nucleaire veiligheid om te voorkomen dat er tijdens de gevechten per abuis een kernramp wordt veroorzaakt.
Deen signaleert ook een tweede mogelijkheid: keihard onderhandelen, met inzet van militaire middelen. ‘In theorie kan Oekraïne de Russische troepen uit Transnistrië verjagen. Maar dat durft Moldavië dan weer niet. Daardoor slaagt Rusland erin om met een klein aantal manschappen een enorme hefboom te creëren. Dat geeft het in elke onderhandeling een heel groot voordeel. Eigenlijk is Oekraïne het eerste land dat erin slaagt om keihard terug te vechten tegen die Russische strategie.’ Al zorgt die patstelling wel voor een perverse situatie, erkent Deen. ‘Vanuit Oekraïens standpunt is het rationeel om te blijven doorvechten zolang je denkt dat je kunt winnen. Ze begrijpen dat Rusland zijn troepen nooit vrijwillig zal terugtrekken.’
Het idee leeft dat Poetin bereid zou zijn om te onderhandelen over de in september 2022 geannexeerde Oekraïense regio’s Loehansk, Donetsk, Zaporizja en Cherson. Hoewel die vier regio’s niet de haast sacrale status van de Krim hebben, is er voorlopig geen reden om aan te nemen dat Rusland ze daadwerkelijk wil afstaan. Bovendien verbiedt de Russische grondwet de president om Russisch grondgebied af te staan. Los van de observatie dat het Russische regime er geregeld nogal een losse interpretatie van de grondwet op na houdt, maakt het de onderhandelingen er niet eenvoudiger op.
Ook Van Bladel gelooft niet dat een vredesakkoord een realistisch vooruitzicht is. ‘Zolang het huidige regime in Rusland aan de macht is, zal het Oekraïne nooit loslaten. Er is aan Russische kant geen ruimte voor concessies.’
