Waarom Vladimir Poetin de Oekraïense aanvallen op Rusland probeert te negeren

Droneaanvallen op Moskou, grensdorpen die beschoten worden, Russische burgers die moeten vluchten. Vladimir Poetin lijkt het allemaal niet zo erg te vinden.

Het zijn drukke dagen voor Vladimir Poetin. Op donderdag sprak hij per videoverbinding festivalgangers toe. Hij ontving aartspriester Aleksandr Tkatsjenko, die een organisatie voor hulpbehoevende kinderen runt. Hij hield ter ere van de Dag van het Kind een videoconferentie met enkele kroostrijke gezinnen. Tot slot bezocht hij een kinderziekenhuis in Podolsk, dertig kilometer ten zuiden van Moskou. Over de droneaanvallen en beschietingen die diezelfde dag op Russische steden plaatsvonden, sprak hij niet. Zijn persvoorlichter garandeerde dat Poetin de situatie opvolgt. De president heeft het kennelijk te druk om zich met triviale aangelegenheden als aanvallen op Rusland bezig te houden.

Het is een fenomeen dat zich al enkele maanden voordoet: wanneer Russisch grondgebied wordt aangevallen, is de president in geen velden of wegen te bekennen. Toen in oktober van vorig jaar de brug naar de Krim ernstige schade opliep bij een aanval, bleek dat nauwelijks een reactie waard. Toen op 3 mei twee drones werden neergehaald boven het Kremlin, reageerde de persdienst van de president furieus met… een geschreven statement. Poetin zelf reageerde niet. Ook toen op 23 mei twee Russisch-nationalistische milities grensdorpen in de regio Belgorod aanvielen, liet de president niet van zich horen. Hij had kennelijk wel tijd voor een ontmoeting met Valerij Zorkin, de voorzitter van het Grondwettelijk Hof, die hem een zeventiende-eeuwse kaart cadeau deed. Die kaart, aldus Poetin en Zorkin, was eens te meer het bewijs dat Oekraïne als onafhankelijke staat geen bestaansrecht heeft. Een inzicht dat kennelijk belangrijker is dan het feit dat Rusland er niet in slaagt zijn eigen burgers te beschermen.

Zelfs toen er afgelopen woensdag acht drones werden neergehaald boven Moskou, duurde het bijna een volledige dag vooraleer Poetin zich uitsprak. Finaal reageerde hij met zichtbare tegenzin in een kort interview tijdens een bezoek aan een ondernemersforum. In die reactie begon hij eens te meer over de geschiedenis van Rusland en Oekraïne. Pas na die historische uitweiding mompelde Poetin dat de luchtafweer in Moskou naar behoren had gewerkt, en dat Oekraïne er niet in zal slagen de Russen te terroriseren. De luchtafweer rond Moskou zou versterkt worden. En weg was Poetin. Zeiden we al dat de president het druk heeft?

Evacuaties

De Russische reactie op de Oekraïense aanvallen volgt steevast hetzelfde mechanisme. De persdienst van de president verwijst door naar het ministerie van Defensie. Het ministerie van Defensie publiceert vervolgens een triomfantelijk bericht waarin de totale vernietiging van vijandelijke strijders en wapentuig wordt aangekondigd. Die strijders blijken enkele dagen later springlevend en voeren vervolgens opnieuw een aanval uit. Lokale bestuurders mogen puinruimen, evacuaties organiseren en het onaangename nieuws aan de bevolking communiceren. Wie het goed doet, maakt kans op een lintje.

Uiteraard behoeven die aanvallen op Russisch grondgebied enige nuance. De droneaanvallen boven Moskou zijn spectaculair, maar maken militair geen groot verschil. Ook de nationalistische milities die ongehinderd een ravage aanrichten in Russische grenssteden zijn vooral gericht op het schieten van leuke plaatjes en het geven van interviews. Het is niet de bedoeling om écht revolutie te stichten of delen van Rusland te bezetten. Maar tegelijk raken wel degelijk Russische burgers gewond, worden gebouwen beschoten en werden gisteren duizend kinderen geëvacueerd uit de grensregio. Poetin lijkt het allemaal niet alarmerend te vinden.

Meer nog: wie de president aanhoort, krijgt de stellige indruk dat alles volgens plan verloopt. Ook gisteren herhaalde Poetin dat het maar een kwestie van tijd is voor de doelen van de ‘speciale militaire operatie’ behaald zullen worden. ‘Er is geen twijfel (dat we zullen overwinnen) want we verdedigen ons grondgebied, onze mensen en onze waarden’, zei hij gisteren nog.

Onmogelijke spreidstand

Al sinds het begin van de oorlog bevindt Poetin zich communicatief in een bijna onmogelijke spreidstand. Volgens hem is Rusland verwikkeld in een existentiële strijd om zijn voortbestaan met zowat de hele westerse wereld. De vijand is supermachtig en meedogenloos, wordt gesteund door de voltallige NAVO, en maakt toch geen kans tegen het Russische leger. Rusland is in zijn voortbestaan bedreigd, maar noem het vooral geen oorlog. Een ‘speciale militaire operatie’ moet volstaan om de dreiging af te weren.

Toen Poetin op 24 februari 2022 die ‘speciale militaire operatie’ afkondigde, was de impliciete boodschap dat het een korte, schijnbaar chirurgische ingreep zou zijn met een minimum aan kosten en een snelle overwinning. Ook nu probeert Poetin op krampachtige wijze te doen alsof alles in Rusland zijn normale gangetje gaat. Ja, er zijn terroristische aanslagen, maar de Dag van het Kind gaat gewoon door. Bij zijn reactie op de droneaanval op Moskou stelde Poetin de Russen gerust: het leger had enkele dagen daarvoor het hoofdkwartier van de Oekraïense militaire inlichtingendienst gebombardeerd. Het is voor de doorsnee Moskoviet ongetwijfeld een hele troost.

Poetins stilte is des te markanter omdat de invallen en droneaanvallen allesbehalve geheim blijven. Zowel in de traditionele pers als op sociale media is er veel aandacht voor de aanvallen op Russisch grondgebied. En toch lijkt de Russische overheid de schouders op te halen. De veelzeggendste reactie was die van Andrej Goeroeljov, de voorzitter van de commissie-Defensie in de Doema. Hij stelde voor om het verspreiden van beelden en foto’s van drones bij wet te verbieden. Kennelijk maakt het Doema-lid zich meer zorgen over het feit dat de droneaanvallen gefilmd worden dan over het feit dat er droneaanvallen zijn.

Langetermijndenken

Er zijn verschillende mogelijke redenen voor Poetins stilte. Misschien denkt hij dat de Oekraïense aanvallen hem helpen om de Russische bevolking achter zich te krijgen. Die toont zich in peilingen enthousiast over de speciale militaire operatie, zolang ze zelf niet moeten vechten. Mogelijk helpen de droneaanvallen om de burgers ervan te overtuigen dat moedertje Rusland écht bedreigd wordt. Het Russische ministerie van Defensie meldde gisteren al dat Russen zich massaal aanmelden bij de militaire wervingsbureaus om te gaan vechten. Het leverde daarvoor evenwel geen bewijs.

Tegelijk spelen ook militair-strategische overwegingen. De Oekraïense aanvallen op Russisch grondgebied zijn er niet alleen op gericht om Russische burgers angst aan te jagen (en hopelijk dus op te zetten tegen het regime). Ze dienen vooral om het lang aangekondigde Oekraïense tegenoffensief voor te bereiden. Door de aanvallen wordt het Russische leger immers gedwongen om middelen en manschappen over een groter gebied te verspreiden. Dat dreigt de verdedigingslinies in Oekraïne te verzwakken, waardoor het Oekraïense leger meer kans maakt om zijn grondgebied te heroveren. In dat opzicht is het in zekere zin zelfs logisch om de toestand te minimaliseren.

Fundamenteel is Poetin ervan overtuigd dat het Westen geleidelijk aan zijn interesse voor Oekraïne zal verliezen. Onder druk van de hogere energieprijzen zullen westerse regeringen ofwel inbinden, ofwel weggestemd worden. In die logica houdt het steek om de Russisch bevolking vooral te sussen. Het is een gok die niet zonder risico is. De regeringen die sinds het begin van de algehele invasie in westerse landen aan de macht kwamen, zijn tot nu toe niet bepaald Russischgezind gebleken. Er is ook geen garantie dat bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen in 2024 een Republikein aan de macht komt die Rusland welgezind zal zijn.

Belangrijker dan de Kerstman

Het is een ongemakkelijke paradox die steevast terugkeert bij Poetin. Sinds zijn terugkeer naar het presidentschap in 2012 houdt hij zijn bevolking voor dat Rusland bedreigd wordt, en dat alleen een sterke leider Rusland kan beschermen. Maar zodra er écht moeilijke knopen doorgehakt moeten worden, verdwijnt die sterke leider van het toneel. Toen het Russische pensioensysteem hervormd moest worden, schoof Poetin de hete aardappel door naar de toenmalige Russische regering. Tijdens de coronapandemie delegeerde Poetin de verantwoordelijkheid (en meteen ook alle onaangename beslissingen over lockdowns) naar de gouverneurs.

Ook tijdens deze oorlog schuift Poetin de moeilijke beslissingen lang voor zich uit. De beslissing om tot de aanval over te gaan werd nodeloos lang gerekt, waardoor de omstandigheden minder gunstig waren. Zowel bij de terugtrekking uit Kiev als bij de terugtrekking uit Cherson ging kostbare tijd verloren omdat het Russische leger politieke druk ervaarde om een verloren strijd te blijven voeren. Hoewel al begin april 2022 duidelijk was dat het leger met een groot gebrek aan manschappen kampte, duurde het tot 21 september vooraleer Poetin dan toch een ‘gedeeltelijke’ mobilisatie aankondigde. Ook nu ontbreekt het hem niet aan politieke opties. Hij kan een tweede mobilisatiegolf aankondigen. Hij kan (in bepaalde delen van Rusland) de krijgswet afkondigen. Hij kan beslissen om dienstplichtigen (die tot nu toe niet meevechten) in te zetten en zo het manschappentekort op te vullen. En toch doet hij (voorlopig) niets.

Het doet stilaan de indruk ontstaan dat de president er niet echt bovenop zit. In een hyperpresidentieel autoritair systeem, waarbij zoveel afhangt van wat de leider naar zich toetrekt, is dat op lange termijn problematisch. ‘Bent u belangrijker dan de Kerstman?’ wilde een van de kinderen met wie Poetin gisteren sprak weten. De president stelde het jongetje gerust: de Kerstman is nog altijd belangrijker. De president heeft het zelden drukker gehad.