Vooral Vladimir Poetin leek erop gebrand om de gevangenenruil tussen Rusland en het Westen te doen werken. Hoe komt dat?
Het is dezer dagen bijzonder zeldzaam dat de president van de Russische federatie gasten op de luchthaven begroet. Toch tekende Vladimir Poetin afgelopen donderdagavond in hoogsteigen persoon present om de ‘Russische staatsburgers’ te verwelkomen die via de uitgebreide gevangenenruil in Rusland aankwamen. Daarbij omhelsde Poetin zelfs Vadim Krasikov, de FSB-huurmoordenaar die in Berlijn werd veroordeeld. Het is het soort blijk van fysieke affiniteit die de Russische president doorgaans te allen prijze mijdt.
Het was al langer duidelijk dat Poetin erop gebrand was de gevangenenruil te laten slagen. Tijdens het ondertussen beruchte televisie-interview met voormalig Fox-boegbeeld Tucker Carlson maakte Poetin er geen geheim van dat Evan Gershkovich, de reporter van The Wall Street Journal, gevangengenomen werd als ruilmiddel. Hoewel hij hem niet bij naam noemde, maakte Poetin zelfs expliciet duidelijk wie hij absoluut in ruil wilde krijgen: Vadim Krasikov, volgens Poetin ‘een patriot’ die ‘een bandiet heeft geëlimineerd in een van de Europese hoofdsteden’.
Hoewel de Russische overheid de banden met Krasikov steeds ontkende, is het duidelijk dat de man voor de inlichtingendiensten werkte. Uit onderzoek van het journalistencollectief Bellingcat bleek dat Krasikov, die onder de valse naam Vadim Sokolov opereerde, een vals paspoort had gekregen via de Russische inlichtingendiensten. Uit internationaal onderzoek, waaraan ook Knack deelnam, bleek dat de Russische overheid Krasikovs advocaat betaalde via Pravfond, een diasporafonds dat door de inlichtingendiensten graag gebruikt wordt als dekmantel. Na jaren van halsstarrig ontkennen kondigde het Kremlin gisteren triomfantelijk aan dat Krasikov voor de inlichtingendienst FSB werkte.
The Americans
Het is niet de eerste keer dat Poetin er veel aan gelegen lijkt om Russen die banden hebben met de inlichtingendiensten terug te krijgen. In 2010 bleek Rusland bereid om vier Russen die voor westerse inlichtingendiensten spioneerden vrij te laten in ruil voor tien zogenaamde Illegalen: Russische spionnen die, zoals in de televisieserie The Americans, onder een valse identiteit een leven in Amerika hadden opgebouwd. Ook Viktor Boet, de wapenhandelaar die twaalf jaar lang in een Amerikaanse gevangenis had gezeten, werd in 2022 geruild.
De voorbije weken was duidelijk dat de deal in een stroomversnelling zat. Afgelopen maand werd het proces van reporter Evan Gershkovich op een drafje afgerond. Die snelle afhandeling bleek een voorteken van de ophanden zijnde deal: Rusland ruilt buitenlandse gevangenen pas nadat ze veroordeeld zijn. Bovendien was Poetin kennelijk bereid om zittend president Joe Biden – en bij uitbreiding de Democraten – een politieke overwinning te gunnen.
Om de ruil te doen slagen, bleek Poetin bovendien bereid om een prijs te betalen. Met Ilja Jasjin en Vladimir Kara-Moerza gaf Poetin de toelating om de twee voornaamste oppositieleiders vrij te laten. Vooral in het geval van Kara-Moerza is dat opmerkelijk: hij werd al twee keer vergiftigd door de Russische inlichtingendiensten, een behandeling die het regime enkel voorbehoudt voor Russen die het als verraders beschouwt. Voormalig Russisch president Dmitrij Medvedev dreigde er al mee dat beiden ook in het Westen niet veilig zouden zijn. Tegelijk vormen Kara-Moerza en Jasjin momenteel geen concrete bedreiging. Sinds de dood van Navalny lijkt de liberale oppositie immers uitgespeeld.
Rusland zorgt voor u
Die ijver (en haast) van Poetin mag verbazen. Op zich is Vadim Krasikov van weinig waarde. Hij beschikt niet over specifieke vaardigheden die voor de FSB van onschatbare waarde zijn. De Russische inlichtingendiensten hebben geen gebrek aan mannen (of vrouwen) met wapens die een aanslag kunnen uitvoeren.
In het geval van Krasikov lijkt er sprake te zijn van een persoonlijke link met Poetin. Uit een reconstructie van The Wall Street Journal blijkt dat op Krasikovs huwelijk in 2010 ook leden van Poetins persoonlijke bodyguard aanwezig waren. Volgens Krasikovs schoonbroer, die in 2021 sprak met de nieuwssite The Insider, hintte Krasikov erop dat hij Poetin op een of andere manier kende. Het zou kunnen verklaren waarom Poetin er zo op gebrand leek Krasikov terug te halen. De Russische president hecht enorm veel waarde aan persoonlijke loyaliteit, zeker wanneer het over medewerkers van de inlichtingendiensten gaat.
Bovendien zijn gevangenenruilen van enorm belang voor het functioneren van de Russische inlichtingendiensten. Als voormalig inlichtingenofficier huldigt Poetin maar wat graag het oude spreekwoord ‘My svoich ne brosaem’ (‘wij laten de onzen niet vallen’). Het is de expliciete belofte die dateert vanuit de Sovjettijd: als er iets misloopt en jullie worden geklist, doet moedertje Rusland er alles aan om jullie vrij te krijgen (zelfs als het jaren duurt). Het is een overtuiging die ook Krasikov kennelijk deelde. Volgens een reconstructie van The Wall Street Journal zou Krasikov aan een van zijn bewakers gezegd hebben dat Rusland hem ‘niet zou laten wegrotten’.
Dat Russische spionnen bereid zijn om ver te gaan, blijkt eens te meer uit deze gevangenenruil. Onder de ‘Russische staatsburgers’ die Poetin verwelkomde, bevonden zich ook Artem Doeltsev en Anna Doeltseva, een koppel dat zich in Slovenië had gesetteld met een vals Argentijns paspoort. Volgens Dmitrij Peskov, Poetins perschef, vertelde het koppel pas op de vlucht naar Rusland aan hun beide kinderen, die ze in het Spaans hadden opgevoed, dat ze eigenlijk Russen waren. Poetin begroette beide kinderen – die geen Russisch spreken – dan ook in het Spaans.
De ruil maakt eens te meer duidelijk hoe belangrijk de Russische inlichtingendiensten zijn voor Poetins politieke (en waarschijnlijk ook fysieke) leven. Voor een regime dat voor zijn overleven nadrukkelijk steunt op de inlichtingendiensten, is het van cruciaal belang dat de Russische overheid zich openlijk aan die belofte houdt. Het is dé factor om spionnen te motiveren om risico’s te nemen waarvoor de doorsnee ambtenaar feestelijk zou bedanken. Het is eveneens een belangrijke motivatie om gekliste spionnen tot discretie aan te manen.
Tegelijk wijst de gevangenenruil op een groeiende tendens waarbij Rusland steeds openlijker zijn vijandigheid tentoonspreidt. Terwijl de KGB vroeger nog de gewoonte had om zijn tsjekisten heimelijk de hand te schudden, ontvangt het huidige Rusland zijn huurmoordenaars tegenwoordig per fanfare.
