Het nieuwe boek van economieprofessor Koen Schoors kreeg als titel Alles wordt anders. Maar het had net zo goed Alles wordt beter kunnen zijn. Onze wereld staat vandaag op een kantelpunt, denkt Schoors. ‘Over zeventig jaar zal deze planeet op zowat alle vlakken een betere plek zijn.’
Net voor ons gesprek kreeg professor Koen Schoors (UGent) heuglijk nieuws van zijn uitgeverij. Tien dagen nadat zijn boek boven het doopvont werd gehouden, zijn er al 17.000 exemplaren van verkocht. Dat zijn indrukwekkende cijfers, die Schoors sterken in zijn optimistische overtuiging. ‘In de media proef ik veel defaitisme’, zegt hij. ‘Maar er is duidelijk behoefte aan een ander verhaal.’ Vraag is wel of dat andere verhaal niet overdreven rooskleurig is.
Schoors is net terug van een korte rondreis langs een handvol Amerikaanse topuniversiteiten. ‘Zo goed als elke gesprekspartner begon spontaan over Donald Trump te praten’, vertelt hij. ‘Over wat Trump zal doen, en over het waarom van zijn herverkiezing.’
Die herverkiezing lijkt uw toekomstvoorspelling op het eerste gezicht tegen te spreken. De transitie naar hernieuwbare energie is volgens u onvermijdelijk en al volop aan de gang. Trump belooft de olie- en gasproductie op te schroeven, ten koste van groene alternatieven.
Koen Schoors: Over de komende vier jaar spreek ik me niet uit. Ik probeer in mijn boek te kijken naar de langere termijn. Over zeventig jaar zal deze planeet op héél veel vlakken een betere plek zijn. En binnen dat perspectief is Trump een achterhoedegevecht. Hij is een soort last hurrah van een stervend tijdperk. Hetzelfde kun je zeggen van Rusland, Iran en sommige staten in het Midden-Oosten. Het geweld dat ze plegen, wordt integraal gefinancierd met olie en gas. En olie en gas zijn een eindig verhaal. Stel je een Midden-Oosten voor in een wereld die geen olie en gas meer nodig heeft. Je krijgt plots een héél ander verhaal.
‘In alle landen met een hoge inflatie zijn de zittende regeringen weggestemd. Het maakt ook niet uit of ze rechts of links hebben bestuurd.’
U gaat ervan uit dat de wereldeconomie het binnen afzienbare tijd zonder fossiele brandstoffen kan stellen?
Schoors: Ja. Toen Trump de eerste keer werd verkozen, beloofde hij de steenkoolcentrales weer op volle toeren te laten draaien. In werkelijkheid zijn die centrales uit de VS aan het verdwijnen. Om de eenvoudige reden dat wind en zon de goedkopere optie zijn.
Waarom hebben de Amerikanen voor een ‘achterhoedegevecht’ gestemd?
Schoors: Mijn bezoek aan de VS heeft me wel nieuwe inzichten bezorgd. Ik besefte bijvoorbeeld helemaal niet welke rol de miljoenen presbyteriaanse christenen hebben gespeeld. Die zijn allemaal pro-life, dus anti-abortus. Omdat Trump onrechtstreeks het recht op abortus heeft ingeperkt (door de benoeming van conservatieve rechters in het Hooggerechtshof, nvdr) zijn ze bereid om ál zijn zonden te vergeven. Nu, ik ben er zeker van dat er nog een veel belangrijkere factor was. In alle landen met een hoge inflatie zijn de zittende regeringen weggestemd. Ga maar na: de VS, Nederland, Duitsland, ons land, er is geen enkele uitzondering. Het maakt ook niet uit of ze rechts of links hebben bestuurd.
Als de prijzen stijgen, krijgen zittende regeringen per definitie de zwartepiet?
Schoors: Zo eenvoudig is het. In zekere zin kun je dus zeggen dat Poetin door de energiecrisis en de bijbehorende inflatieschok die hij ontketend heeft een spectaculaire overwinning heeft geboekt. Hij heeft alle zittende regeringen uit het zadel gewipt.
‘Stel je een Midden-Oosten voor in een wereld die geen olie en gas meer nodig heeft. Je krijgt plots een héél ander verhaal.’
Het helpt niet als die prijsstijgingen gecompenseerd worden door een indexmechanisme?
Schoors: Nee. De verklaring is dat mensen hun gestegen loon als een beloning zien voor hun goede werk. Dat minstens een deel van die beloning teniet werd gedaan door inflatie, is de schuld van de ander – in casu de regering. Het is een simpele denkfout, mensen zien de causaliteit verkeerd. Ze hebben die loonsverhoging gekregen vanwege de inflatie.
In ons land heeft die loonsverhoging, samen met andere ondersteunende maatregelen, ervoor gezorgd dat de koopkracht voor de meeste mensen niet is gedaald en in veel gevallen zelfs gestegen. Het ergert mij mateloos dat de media en hun commentatoren nauwelijks moeite hebben gedaan om dat uit te leggen. Erger nog: ze hebben de mensen vaak geholpen om hun eigen onzin te geloven. Terwijl de meeste regeringen fantastisch werk hebben geleverd.
Even terug naar de VS. Dat land kende dankzij lage prijzen van fossiele brandstof een stevige economische groei. Tegelijk zagen we de Duitse economie stagneren en zelfs krimpen. Hebben de Duitsers met hun drastische transitie naar hernieuwbare energie en hun afhankelijkheid van Russisch gas een fatale vergissing gemaakt?
Schoors: Dat de Amerikaanse economie zoveel sneller groeit als de Europese heeft niet alleen met lagere energieprijzen te maken. Die groei is ook een gevolg van een gigantische staatsschuld, iets waar ze in Duitsland een irrationele angst voor hebben.
En wat de energieprijs betreft: olie en gas zullen in Duitsland en bij uitbreiding de hele Europese Unie altijd duurder zijn dan in de VS. Het goedkope schaliegas dat wij uit Amerika importeren moet met een schip naar hier gebracht worden en via een pijplijn verder worden verspreid. Omdat we zelf nauwelijks olie en gas hebben, zullen die extra kosten er altijd zijn en zullen we dus, althans voor fossiele brandstoffen, altijd meer betalen dan de VS.
De enige manier om het goedkoper te doen, is een andere energiebron aanboren. Die is er, in de vorm van zon en wind. Met als bijkomende voordelen dat we niet langer afhankelijk zijn van bedenkelijke regimes én – we zouden het haast vergeten – de klimaatopwarming een halt toe roepen. Uiteindelijk is dat de essentie van mijn boek. Als we blijven doen wat we nu doen, zullen we de concurrentiestrijd nooit winnen.
China heeft dat beter begrepen dan wij. Omdat de Chinezen niet met de Duitse auto-industrie konden concurreren en ze net als wij nauwelijks gas en olie hebben, zijn ze in verschroeiend tempo gaan inzetten op elektrische auto’s, batterijen, zonnepanelen enzovoorts. Met het bekende succes. Oké, omdat de Chinese economie zo snel ging, zijn er nog steenkoolcentrales bijgezet, maar ook daar is het een eindig verhaal. Ook daar zullen ze op termijn vervangen worden door hernieuwbaar en zullen de energieprijzen bijgevolg dalen.
Sommigen voorspellen ook een renaissance van de kerncentrales.
Schoors: Kerncentrales zijn heel duur en notoir onbetrouwbaar. Het wordt niet vaak gezegd, maar voor België waren tijdens de energiecrisis van 2022 de Franse kerncentrales het grote probleem, veel meer dan het Russische gas. Die centrales vormen een soort back-up voor de rest van Europa. Maar omdat er in nabijgelegen rivieren niet genoeg water was om ze te koelen, moesten ze uitgeschakeld worden. Dat wil niet zeggen dat er geen toekomst is voor kernenergie. We moeten blijven investeren in de ontwikkeling van kleine modulaire reactoren die je kunt aan- en uitschakelen als het even niet waait en de zon niet schijnt. Ze vormen een belangrijk onderdeel van het toekomstige hernieuwbare energiesysteem.
‘“Ja, maar wind en zon zijn instabiel”, hoor je vaak zeggen. Alsof gas en olie wél bronnen van stabiliteit zijn.’
Worden ook de kosten van windenergie niet onderschat? Het fameuze energie-eiland voor onze kust zou minstens 7 miljard kosten. Dat is 5 miljard meer dan oorspronkelijk begroot.
Schoors: De oorspronkelijke raming dateert van vijf jaar geleden. Sindsdien zijn alle prijzen met ongeveer 50 procent gestegen. Maar 7 miljard lijkt me inderdaad een erg hoog bedrag. Het is goed mogelijk dat Elia, dat het project moet realiseren, het duurder laat lijken dan het is. Wat zeker ook een rol speelt is de onvoorspelbaarheid en complexiteit. In de Noordzee is dit het eerste project van deze omvang. Als je gaat opschalen zullen de kosten, net als bij zonnepanelen, snel dalen.
Maar hoe dan ook is dat energie-eiland, meer dan een hoge kostenpost, een goede investering. Zodra de investering is terugverdiend, levert het goedkopere energie voor iedereen. ‘Ja, maar wind en zon zijn instabiel’, hoor je vaak zeggen. Alsof gas en olie wél bronnen van stabiliteit zijn. Het zijn de motoren van een aantal van de zwaarste economische crisissen, van zowat alle conflicten wereldwijd en van een minstens zo ontregelende klimaatopwarming.
Wat doet het Belgische energie-eiland Prinses Elisabeth dat ons 630 miljoen per jaar zal kosten?
Ook in Europa zijn extreemrechtse politici in opmars. Iemand als Geert Wilders lacht, net als Trump, de klimaatopwarming weg.
Schoors: Laat Wilders maar lachen. De aarde zal blijven opwarmen, het zal nog harder regenen en de rampen zullen zich in nog sneller tempo opvolgen. Uiteindelijk zullen de ontkenners het pleit verliezen en de rekening gepresenteerd krijgen.
De weerstand tegen de transitie is niet onbegrijpelijk. Voor een particulier is de groene oplossing nog altijd de duurste.
Schoors: De transitie zal alleen slagen als ze sociaal is, dat klopt. De Duitse auto-industrie heeft de fout gemaakt door eerst dure elektrische modellen te produceren. Maar onvermijdelijk zullen die goedkoper worden dan auto’s met verbrandingsmotor. Elektrische auto’s hebben minder onderdelen, ze worden geproduceerd met een kortere productielijn en zitten een stuk minder complex in elkaar. Ze zijn alleen maar duurder vanwege de batterij. Maar die wordt steeds goedkoper, zoals dat bij de zonnepanelen is gebeurd, omdat men aan het schalen is. Verreweg de meeste Vlamingen hebben vandaag het geld om daarin te investeren. Om het nog socialer te maken, kun je de armste bevolkingsgroepen ondersteunen.
‘De 21e eeuw wordt de eeuw van Afrika.’
Het klimaatprobleem zal volgens u ook voor een deel vanzelf opgelost worden. Over enkele decennia zal de wereldbevolking niet langer toenemen.
Schoors: Dat is nooit eerder gebeurd in de geschiedenis. Het zal een remedie zijn voor heel wat kwalen in de wereld. Het zal, om twee belangrijke voorbeelden te noemen, de overbelasting van de planeet tegengaan en het aantal oorlogen beperken. Nu al is de fertiliteit in grote delen van de wereld aan het dalen. Afrika wordt vaak als een uitzondering gezien, maar in werkelijkheid zet die evolutie zich daar nog sneller door dan bij ons.
De wereldbevolking kantelt: vergrijzing in het Noorden, babyboom in het Zuiden
Ook over de toekomst van Afrika bent u optimistisch.
Schoors: De 21e eeuw wordt de eeuw van Afrika. Bij het begin van deze eeuw zat Afrika institutioneel en qua industrialisatie nog ongeveer honderd jaar achter op ons. Die achterstand zijn ze in hoog tempo aan het wegwerken. De grootste problemen zijn corruptie, autocratische regimes en burgeroorlogen. Maar laten we niet vergeten dat ook Europa op dat vlak van heel ver komt.
Vormt de braindrain geen gigantisch probleem voor dat continent?
Schoors: Deels wel, al kun je die braindrain ook zien als een teken van groeiende welvaart. In een straatarm land heb je weinig migratie, want migratie is duur. Pas als het iets welvarender wordt, hebben mensen geld om te vertrekken. Tot hun land van herkomst echt welvarend is geworden en ze weer terugkeren. Dat zie je nu bijvoorbeeld bij Poolse migranten. Veel Polen keren vandaag terug omdat ze weer opportuniteiten zien in eigen land.
De stabilisatie van de wereldbevolking heeft volgens u nog een ander positief effect. Omdat er minder jonge mensen zullen zijn, zal arbeid schaarser worden. Dat zal onvermijdelijk tot hogere lonen leiden.
Schoors: Arbeid zal bijvoorbeeld meer opbrengen. Het omgekeerde zal je zien voor kapitaal. Als er heel veel kapitaal is en heel veel oudere mensen zijn die kapitaal kunnen verschaffen, kun je daar minder return voor vragen. Dat betekent dat het probleem van stijgende ongelijkheid voor een deel opgelost zal worden.
‘De komende 25 jaar wordt het misschien nog lastiger, maar daarna wordt het alleen maar beter.’
Zelfs de vergrijzing ziet u als een symptoom van een positieve evolutie. Is dat geen al te rooskleurige visie? Over 25 jaar is het aantal tachtigplussers in ons land verdubbeld, met alle gevolgen van dien voor het zorg- en pensioensysteem.
Schoors: Onvermijdelijk zullen we die systemen helemaal moeten herdenken. De huidige systemen gaan uit van een bevolkingspiramide, met veel meer jongeren dan ouderen. Als je met een bevolkingszuil zit, met ongeveer evenveel jongeren als ouderen, moeten – als het over de zorg gaat – ook ouderen voor elkaar laten zorgen. Dat kan perfect. Om één voorbeeld te geven: iemand die in een woonzorgcentrum woont en nog goed te been is kan mee ingezet worden in de keuken of de zorg. Mij lijkt dat geen straf. Ook ons pensioenstelsel zullen we heel sterk moeten hervormen. Mensen zullen onvermijdelijk meer zelf moeten sparen. Een andere remedie zou een soort nieuwe babyboom kunnen zijn, maar dan krijg je opnieuw die bevolkingspiramide die vandaag voor zo veel problemen zorgt. Dus nee, laten we deze systemen dringend herdenken. De komende 25 jaar wordt het misschien nog lastiger, maar daarna wordt het alleen maar beter. Een stabiele wereldbevolking is precies wat de wereld al honderd jaar nodig heeft. De demografische transitie is geen probleem maar een oplossing.
