Waarom Poetin zich aan Peter De Grote spiegelt: ‘Hij wil aantonen dat hij de zaak nog steeds onder controle heeft’

Voor het eerst sinds het begin van de oorlog erkent Vladimir Poetin dat Rusland van plan is om Oekraïens grondgebied te veroveren. Ruslandkenner Hubert Smeets toont zich niet verbaasd: ‘Eigenlijk suggereert hij dat Rusland aanspraak maakt op elk gebied waar ooit een Slaaf heeft gewoond.’

Wanneer de president van de Russische Federatie spreekt, houdt de wereld de adem in. Alleen hult die president zich de voorbije maanden geregeld in stilzwijgen. Eerder deze week raakte bekend dat er dit jaar voor het eerst sinds 2001 geen Prjamaja Linija wordt georganiseerd, de welbefaamde ‘Directe Lijn’ waarmee Russen urenlang de mogelijkheid krijgen om telefonisch vragen te stellen aan hun president.

Maar wanneer Poetin dan toch verschijnt, laten zijn uitspraken weinig aan de verbeelding over. Tijdens een ontmoetingsmoment met jonge ingenieurs en techondernemers in Sint-Petersburg vergelijkt Poetin zichzelf met tsaar Peter De Grote, die dit jaar zijn driehonderdvijftigste geboortejaar viert. Met de pedanterie die de amateurhistoricus in hem kenmerkt onderhoudt hij zijn publiek met een historische uiteenzetting over de Grote Noordse Oorlog (1700-1721). Tijdens die oorlog annexeerde Rusland (als deel van een coalitie met onder andere Polen en Denemarken) verschillende gebieden die tot dan toe Zweeds waren. ‘Het leek alsof hij vocht met Zweden en hen iets afnam’, sprak Poetin in zijn speech. ‘Maar hij nam niets af! Hij nam het net terug.’ Poetin maakte ook de vergelijking met vandaag. ‘Kennelijk komt het ook ons toe om land terug te nemen en te versterken. Als we ervan uitgaan dat deze basiswaarden de grondslag zijn van ons bestaan, zullen we er zeker in slagen om deze uitdagingen het hoofd te bieden.’

Die uitspraken zijn bijzonder om meerdere redenen. Tot nu toe hebben Russische leiders de ‘speciale operatie’ in Oekraïne nooit expliciet voorgesteld als een poging om Oekraïens grondgebied te veroveren. In de talloze rechtvaardigingen ging het over het vermeende naziregime in Kiev dat een genocide zou gepleegd hebben op de Russischtalige bevolking, of over hoe Oekraïne eigenlijk zelf van plan was om Rusland aan te vallen. Bij het begin van het conflict beloofde Poetin zelfs expliciet dat Rusland er niet op uit was om extra grondgebied te verwerven.

Toch is Ruslandkenner en historicus Hubert Smeets niet verbaasd door Poetins uitspraken. ‘Poetin heeft de afgelopen acht jaar met enige regelmaat duidelijk gemaakt dat hij de zogenaamde Westfaalse orde niet erkent’, vertelt Smeets. ‘Hij aanvaardt de grenzen niet die na 1945 zijn afgesproken. Hij heeft meermaals gezegd dat Oekraïne als onafhankelijke staat niet hoort te bestaan. Poetin vindt dat de Sovjetgrondwet een grote fout bevatte: het recht van de Sovjetrepublieken om uit de Unie te stappen.’

Vindt u het vreemd dat Poetin hardop zegt dat hij erop uit is om extra grondgebied te verwerven?

Hubert Smeets: Het spoort met de geschiedenis van het Russische imperialisme sinds de achttiende eeuw. Rusland voelt zich traditioneel omsingeld door vijanden. Catharina de Grote heeft ooit expliciet gezegd dat ze de grenzen van het Russische Rijk enkel kon verdedigen door die grenzen te verleggen. Om het in voetbaltermen te zeggen: Rusland moet vooruit verdedigen om zichzelf te beveiligen. De uitspraken van Poetin volgen die logica. Het probleem is natuurlijk dat je door grenzen te verleggen net méér vijanden krijgt. (grinnikt) Waardoor je dus opnieuw je grenzen moet verleggen om je tegen die nieuwe dreiging te beschermen. Hij haalde gisteren het voorbeeld aan van de Estste stad Narva, die Peter De Grote in 1704 veroverde. Dat was terecht, vindt Poetin, omdat daar vroeger nog Slaven hebben gewoond. Eigenlijk impliceert hij dat Rusland aanspraak maakt op elk gebied waar ooit een Slaaf heeft gewoond.

Poetin legde in zijn speech een grote nadruk op het belang van soevereiniteit. Wat betekent dat vanuit Russisch perspectief?

Smeets: Volgens Poetin zijn er twee soorten landen. Je bent ofwel soeverein, ofwel een kolonie. En kolonies hebben volgens hem geen historisch perspectief. Volgens Poetin is een land enkel soeverein als het militair, politiek en ook economisch soeverein is. In het idee van Poetin hoort de Russische soevereiniteit ongelimiteerd te zijn: Rusland laat zich niet afleiden door wederzijdse en economische afhankelijkheden. Erkenning van anderen is volgens hem totaal onbelangrijk. Hij zegt het zelfs in zijn speech: niemand in Europa accepteerde de uitslag van de Grote Noordse Oorlog, maar toch zijn al die veroverde gebieden gewoon Russisch gebleven. Sint-Petersburg is gebouwd op het grondgebied dat toen is veroverd.

Volgens Poetin zijn Europese landen niet soeverein.

Smeets: Inderdaad. Zoals ook buitenlandminister Sergej Lavrov al vaak gezegd heeft, zijn Europese landen het loopjongetje van de Verenigde Staten. Poetin vindt Europa een kolonie van de Verenigde Staten, omdat Europese landen in zijn ogen geen militair-politieke soevereiniteit hebben. In 2014 heeft hij in de Russische Veiligheidsraad eens het feit bejubeld dat Rusland geen deel uitmaakt van een alliantie, want allianties beperken de soevereiniteit. Poetin ziet dat gebrek aan medestanders als een zegen.

Wat vindt u van zijn claims dat Rusland technologisch soeverein is? Russische fabrieken kunnen momenteel niet eens airbags produceren omdat ze afgesneden zijn van de westerse import.

Smeets: Het is een manier om zichzelf moed in te praten. Hij wil duidelijk maken dat die problemen tijdelijk zijn. Of dat klopt, valt hoogst te betwijfelen. Poetin beloofde in zijn verkiezingsmanifest van 2000 al dat Rusland eindelijk een hightechindustrie zou ontwikkelen en minder afhankelijk moest worden van natuurlijke grondstoffen. Dat is de voorbije 22 jaar niet echt gelukt.

Vindt u het vreemd dat Poetin zich aan Peter de Grote spiegelt?

Smeets: Poetin is de voorbije twintig jaar voortdurend op zoek geweest naar historische figuren met wie hij zich kon vergelijken. Lange tijd spiegelde hij zich aan Pjotr Stolypin, een staatsman uit de negentiende eeuw. Dat hij zich met Peter De Grote vergelijkt, is wel bijzonder. Dat deed hij voordien nooit. Ik denk dat hij inspeelt op een onderliggende vrees in de Russische maatschappij. Zeker bij het publiek is er een latente angst dat Rusland op weg is om een Aziatisch georiënteerd land te worden: met hard autoritarisme, en economisch afhankelijk van China. Dat is een vooruitzicht waar veel Russen, die zichzelf eerder als Europeaan dan als Aziaat zien, weinig zin in hebben. Door te refereren aan Peter De Grote, de man die ‘het venster op Europa’ heeft gericht, probeert hij die onrust nu wat te sussen. Dat is een boodschap die veel Russen graag horen, zeker in Sint-Petersburg.

Waarom zegt hij dit nu?

Smeets: Ik denk dat de boodschap in eerste instantie voor binnenlands gebruik is bestemd. Het is een manier om duidelijk te maken dat dit een tijd van verandering is. Tegelijk belooft hij dat Rusland hier uiteindelijk sterker uit zal komen. De inflatie, werkloosheid en schaarste die Rusland nu ervaart, maakt deel uit van een Groot Project: de wereldorde veranderen. Hij wil ongetwijfeld ook aantonen dat hij de zaak onder controle heeft, en dat hij niet ernstig ziek is, zoals her en der wordt gesuggereerd.

Het is belangrijk om te benadrukken dat dit niet altijd de Russische positie is geweest. Ik heb in 1990 nog de toenmalige president Boris Jeltsin geïnterviewd. Die sprak zich toen uitdrukkelijk vóór de onafhankelijkheid van Oekraïne uit. Hij vertelde toen dat alle ex-Sovjetstaten zelf in vrijheid hun eigen weg moesten kunnen kiezen. Dat is nog maar dertig jaar geleden. Ik kan alleen maar vaststellen dat het optimisme ondertussen is bekoeld.