Vandaag krijgt Kazachstan een nieuwe president én een nieuwe hoofdstad. Noersoeltan Nazarbajev treedt na dertig jaar af. Zijn opvolger herdoopt de hoofdstad Astana tot Noersoeltan. De Russische president Poetin volgt de politieke ontwikkelingen in zijn buurland op de voet.
In Kazachstan won Noersoeltan Nazarbajev al drie decennia oneerlijke verkiezing na verkiezing met communistische scores. Senaatsvoorzitter Kassym-Jomart Tokajev – onthou die naam – liet vorige zomer weten dat de autocratische president dat kunstje in 2020 misschien niet zou herhalen.
Nu blijkt dat Tokajev sprak met voorkennis, want dinsdag kondigde Nazarbajev zijn afscheid aan. Na een lange televisietoespraak ondertekende de 78-jarige president, voor de ogen van de hele natie, zijn ontslag.
Een dag later, op 20 maart, vieren veel Centraal-Aziaten Nowruz, Perzisch nieuwjaar. De editie van 2019 is historisch: de helft van de 18 miljoen Kazakken is jonger dan dertig en zal voor het eerst in hun leven Nowruz vieren zónder Nazarbajev als staatshoofd. Hij maakte van Kazachstan het rijkste land van Midden-Azië daarin geholpen door gas- en olierijkdommen.
Het ras van politieke dinosaurussen is nu uitgestorven.
Zijn mandaat begon in 1991, toen bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie vijftien staten ontstonden. Nazarbajev is de laatste president die het sindsdien heeft uitgezongen. Officieel is het ras van politieke dinosaurussen nu uitgestorven.
De voorlaatste dinosaurus was Islam Karimov, president van buurland Oezbekistan. Hij stierf als ambtsdrager in 2016. Nazarbajev was aanwezig op de begrafenis van zijn collega en besloot toen dat hij niet hetzelfde lot wou ondergaan. Zeker omdat de familie en vrienden van Karimov het na diens dood zwaar te verduren kregen onder zijn hervormingsgezinde opvolger Shavkat Mirzijojev.
Eenzelfde onzekere toekomst, zonder bescherming en privileges, wil Nazarbajev zijn drie rijke dochters besparen. Zijn oudste dochter kon in 2013 Kanye West strikken voor het trouwfeest van haar zoon. Het geeft een idee van de familiale weelde die op het spel staat. Ongetwijfeld een van de redenen waarom Nazarbajev nu de fakkel tactisch doorgeeft.
Nieuwe hoofdstad
In zijn speech kondigde Nazarbajev aan dat zijn opvolger – u weet zijn naam nog? – Kassym-Jomart Tokajev zal worden. De vertrouweling van Nazarbajev is president ad interim tot de verkiezingen volgend jaar. Bij zijn inaugurele rede stelde die meteen voor om de hoofdstad Astana te herdopen tot Noersoeltan ter ere van zijn voorganger. Zo krijgt Kazachstan op één dag een nieuwe president én hoofdstad.
De 65-jarige Tokajev was naast senaatsvoorzitter eerder al eerste minister en minister van buitenlandse zaken. De introverte intellectueel geniet ook als diplomaat respect tot ver voorbij de Kazachse steppen. Zo leidde hij van 2011 tot 2013 de kantoren van de Verenigde Naties in het Zwitserse Genève.
Nazarbajev benadrukte bij zijn aanstelling de talenknobbel van Tokajev. Hij spreekt vloeiend Engels, Russisch en Chinees. ‘Die talen staan haast symbool voor het geopolitieke evenwichtsspel waarin Kazachstan zich bevindt’, zegt Christopher Schwartz. Hij ondersteunde de burgerjournalistiek in de regio en werkt er zelf als journalist en academicus.
‘Tokajev is gekozen met die driehoeksverhouding indachtig,’ analyseert Schwartz. Het westen speelt daarin de minste rol, al mocht Nazarbajev vorig jaar nog op de koffie bij Amerikaanse president Trump en komt de Europese Unie dit voorjaar met een nieuwe strategie voor Centraal-Azië. Buurland Rusland is veel belangrijker, want nog steeds de voornaamste handelspartner van Kazachstan. Maar de oude bondgenoot verliest snel terrein ten opzichte van China.
Dat de nieuwe president op het gebied van mensenrechten en democratisering een nieuwe koers zal varen, is haast uitgesloten.
‘Met de Chinezen kunnen onderhandelen in hun taal zal voor Tokajev belangrijk zijn om serieus genomen te worden,’ zegt Schwartz. De ligging van het immense Kazachstan aan de westgrens van China zorgt voor een sleutelrol in de moderne Zijderoute die de communistische grootmacht uitbouwt.
Wellicht zal ook de nieuwe Kazachse president daarom het heikele thema van de ‘heropvoedingskampen’ voor Oeigoeren in Xinjiang niet aansnijden. Tienduizenden uitgeweken Kazakken kwijnen weg in feitelijke gevangenissen in dat deel van China.
Ook Kazachstan zelf neemt het niet zo nauw met mensenrechten: journalisten verdwijnen achter tralies, echte oppositie bestaat niet en het regime onderdrukt meteen kleine demonstraties. In februari gebeurde dat nog na een brand in een arme wijk van Astana, het huidige Noersoeltan, waarbij vijf meisjes omkwamen.
Dat de nieuwe president op het gebied van mensenrechten en democratisering een nieuwe koers zal varen, is haast uitgesloten.
Poetins rolmodel
Bovendien blijft Nazarbajev zelf de touwtjes strak in handen houden. ‘Hij krijgt de rol van aksakal, de oudste man van een clan in Centraal-Azië,’ weet Schwartz. ‘Als wijze gerespecteerde raadgever zal hij een enorme informele macht behouden.’
Maar ook formeel blijft ‘de Leider van de Natie’ prominent aanwezig in de Kazachse politiek. Zo blijft hij voorzitter van de grootste partij Noer Otan, de constitutionele raad en de veiligheidsraad. Dat laatste zelfs voor het leven. De bevoegdheden van die veiligheidsraad zijn vorige zomer sterk uitgebreid. Het adviesorgaan kreeg een wetgevende functie. Het maakt duidelijk dat de transitie naar een nieuw presidentschap georkestreerd verloopt en dat Nazarbajev feitelijk de poppenspeler blijft.
Die rol interesseert ook de Russische president Vladimir Poetin in eigen land. Hij belde nog met met zijn (ex-)collega net voor die zijn afscheid aankondigde. Het Kremlin gaf niet vrij waarover het gesprek ging, maar dat het telefoontje net voor de publieke aankondiging kwam, is veelzeggend. ‘Poetin heeft altijd naar de gewiekste Nazarbajev gekeken als een rolmodel en hem meermaals gecontacteerd voor advies,’ zegt Schwartz. ‘Als Poetin kritiek had op Kazachstan spaarde hij altijd de persoon Nazarbajev. Nu toont die hem een mogelijke uitweg.’
‘Het politieke systeem en de omstandigheden in Rusland zijn niet identiek aan die van Kazachstan. Maar ook Poetins tijd loopt af en ook hij zoekt een manier om het dagelijks bestuur van de natie uit handen te geven, zonder zijn machtige positie te verliezen. De transitie in Kazachstan kan dus een model vormen voor Rusland.’
Of de toekomstige opvolger van Poetin de Russische hoofdstad Moskou zal omdopen tot Vladimir lijkt twijfelachtig, maar zeg nooit nooit.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
