Waarom Oekraïne niet capituleert: ‘Zelfs na chemische wapens zal Zelensky niet buigen’

In zijn ambitie om opnieuw een wereldmacht te worden, gaat het Kremlin steeds driester te werk. Moeten Oekraïne en/of het Westen, om erger te vermijden, toegevingen doen? Experts zijn verdeeld. ‘Het gevaar is reëel dat je met compromissen Poetins annexatiehonger nog vergroot.’

De Russen willen de overgave van Oekraïne’, zo verklaarde de Oekraïense buitenlandminister Dmytro Koeleba na een onderhoud met zijn Russische ambtsgenoot Sergei Lavrov, vorige week in de Turkse stad Antalya. ‘Maar dat is niet wat ze zullen krijgen. Oekraïne is sterk, Oekraïne vecht.’

De uitspraak is tekenend voor de positie van Oekraïne tijdens de eerste weken na de Russische inval. Zelfverzekerd, strijdbaar en moedig. In het Westen dwingt dat veel respect en sympathie af. Maar zal de Oekraïense weerbaarheid volstaan om Poetin en het Kremlin op de knieën te krijgen? De Britse historicus Adam Tooze, docent aan Columbia University, ziet dat alvast niet gebeuren. ‘Je moet realistisch zijn en beseffen dat Oekraïne nauwelijks een kans heeft om de oorlog te winnen’, vertelde hij in een gesprek met Der Spiegel.

Een soortgelijke analyse maakte de Duitse politoloog Herfried Münkler. In een podcast van Die Zeit opperde Münkler dat Oekraïne de strijd maar beter vroeg dan laat kan staken, omdat een overwinning zo onwaarschijnlijk is. ‘Om menselijke, humanitaire redenen kun je tegen de Oekraïners alleen zeggen: stop deze oorlog’, vertelde Münkler. Een tijdige overgave is een manier om nog meer slachtoffers te voorkomen. Vooral omdat in de fase van de oorlog die nu aanbreekt het aantal slachtoffers exponentieel zal toenemen.’

Aan het eind van de podcast maakte Münkler nog een terneerdrukkende uitstap naar de Peloponnesische Oorlogen uit de vijfde eeuw voor Christus. Ook toen stond een keuze voor weerstand in naam van de zelfbeschikking vaak gelijk met oorlog en gruwelijk bloedvergieten, zegt hij. ‘Maar het verschil tussen de 5e eeuw voor Christus en de 21e eeuw is dat we vandaag bereid zouden zijn om voor die principes een kernoorlog te riskeren. Ik denk niet dat iemand dat echt kan willen.’

‘Geen genade’

Of een kernoorlog een realistisch scenario is, blijft voer voor speculatie. Zeker is wél dat Rusland in dit conflict bereid is om bijzonder ver te gaan. Een aanval op een kraamkliniek in Marioepol zou nog maar het begin kunnen zijn van veel erger, denkt emeritus hoogleraar en Oost-Europa-expert Katlijn Malfliet (KU Leuven). Met haar boek Poetinisme maakte ze in 2018 een uitgebreide analyse van de Russische ambitie op het wereldtoneel. Die ambitie begrijpen is essentieel voor een strategisch verstandige reactie op de Russische agressie, stelt Malfliet. ‘Als sinds de jaren negentig heeft Rusland de niets ontziende ambitie om opnieuw een wereldmacht te worden’, zegt ze. ‘Na de val van de Muur in 1989 verloor de vroegere Sovjet-Unie in ijltempo invloed en macht. In die periode groeide binnen het Kremlin het besef dat het land van het wereldtoneel zou verdwijnen als het zich niet radicaal anders zou gaan positioneren. Die nieuwe positionering is er ook gekomen. Poetin is in essentie de emanatie van een Rusland dat wil reïncarneren als ambitieuze grootmacht, een wereldspeler die geen genade kent in zijn drang om de invloedssfeer uit de tijden van de tsaren en de Sovjet-Unie in ere te herstellen. Dat is een werkelijkheid die de EU en de Verenigde Staten niet of onvoldoende onder ogen zien. De pogingen om de Russische ambitie te fnuiken, zullen die ambitie alleen maar aanwakkeren, met desnoods de gruwelijkste oorlogsmisdaden tot gevolg.’

Net als Herfried Münkler gaat ook Malfliet ervan uit dat een gewapend antwoord – hoe gespierd of subtiel ook – Rusland niet tot inkeer zal brengen. ‘Nog altijd houdt het Westen vast aan het idee dat het het Kremlin mores moet leren’, zegt ze. ‘Terwijl dat een noodlottig dwaalspoor is. De oplossing kan alleen maar een diplomatiek en economisch compromis zijn. En daar zijn wel wat mogelijkheden. Maar in de zoektocht naar een compromis moet je altijd rekening houden met de Russische ambitie. En dus zal het eindresultaat er altijd een moeten zijn waarin Oekraïne, willens nillens, een stukje meer in de Russische invloedssfeer belandt. Ik merk dat sommige stemmen in het Westen dat onbespreekbaar noemen. Terwijl de Oekraïense president Volodymyr Zelensky zelf al heeft gezegd dat daarover te praten valt.’

Groepsverkrachter

Malfliet pleit voor wat ze ‘een realistische benadering’ noemt. Die benadering houdt in dat alleen een erkenning van de Russische ambitie uitzicht kan bieden op een vergelijk. Steven Van Hecke, hoofddocent politieke wetenschappen aan de KU Leuven, heeft een fundamenteel andere visie. Compromissen over bijvoorbeeld de status van de oostelijke regio’s Donjetsk en Loegansk doen hem onvermijdelijk denken aan dat historische precedent uit 1938. Toen sloten Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk een verdrag met nazi-Duitsland over de annexatie van het Tsjechische Sudetenland, een gebied dat volgens Adolf Hitler deel uitmaakte van de Duitse invloedssfeer. ‘De hoop dat Hitlers veroveringsdrang met dat Verdrag van München bevredigd zou zijn, bleek ijdel’, zegt Van Hecke. ‘Het gevaar is reëel dat je met zulke compromissen de annexatiehonger nog vergroot. De agressor kan zo’n toegeving als een teken van zwakte zien. Het kan hem aanmoedigen om, net als Hitler in 1938, door te gaan.’

Dat gevaar is inderdaad niet denkbeeldig, zo reageert Münkler in een mail aan Knack. Toch had het Verdrag van München, en dus ook mogelijk een vergelijk met Rusland, volgens hem een belangrijke verdienste. ‘Het Verenigd Koninkrijk kocht met dat verdrag de tijd die het nodig had om zich op een oorlog voor te bereiden. Hitler had graag al eerder toegeslagen.’ Vrij vertaald: zonder de toegevingen had Hitler precies hetzelfde gedaan, met dat verschil dat Groot-Brittannië er minder tegen gewapend was.

Maar professor Van Hecke heeft niet alleen strategische bezwaren tegen toegevingen aan het Kremlin. ‘Ook moreel is het problematisch’, vindt hij. ‘Door Oekraïne aan te raden om het verzet te staken, keer je de verhoudingen onvermijdelijk om. Je kunt het slachtoffer – in casu Oekraïne – moeilijk verwijten dat het de catastrofe nog vergroot door zich tegen zijn agressor te verdedigen. Rusland gedraagt zich als een serieverkrachter die tegen zijn slachtoffer zegt dat het, als het niet wil sterven, beter zijn verzet kan staken. Ik denk dat het slachtoffer dan het volste recht heeft om zich tegen dat geweld te verweren. Ook als dat verweer wellicht meer schade zal opleveren.’

De rol van het Westen noemt Van Hecke discutabel, net als professor Malfliet, maar wel om een heel andere reden. ‘Het Westen is hier als een bodyguard die de verkrachting ziet gebeuren, maar weigert om echt in te grijpen. Daar kun je wel wat vragen bij stellen. Ik weet het, een interventie kan de zaak nog veel meer op de spits drijven. Maar ook dat is een vorm van zwichten voor chantage. Poetin weet dat de NAVO niet tussenbeide zal komen. Omdat de NAVO dat ook expliciet uitspreekt, krijgt Poetin een vrijgeleide.’

Gruwel

Toegevingen, en zeker de overgave van Oekraïense zijde, kunnen inderdaad humanitaire schade beperken, zegt Van Hecke. ‘Maar ze bieden daar allerminst een garantie op. Zulke oplossingen zijn bedrieglijk in hun eenvoud. Want wat zijn compromissen met Rusland waard? Het mag intussen duidelijk zijn dat we te maken hebben met een onbetrouwbare partner. Wat als er straks een vergelijk wordt gevonden over de neutraliteit van Oekraïne? Zal Rusland dan ophouden met cyberaanvallen? Zal Rusland niet langer de soevereiniteit van de Oekraïense staat op andere manieren ondermijnen? Er zijn gegronde redenen om daaraan te twijfelen.’

Rusland, zo vat Van Hecke samen, gedraagt zich in dit conflict zonder discussie als een agressor. ‘Door toe te geven aan de voorwaarden van de agressor, geef je toe aan chantage. Dat is niet alleen moreel problematisch. Het zorgt er ook voor dat de dader weet dat chantage werkt, waardoor die nog allerlei andere eisen kan stellen. Wat als Poetin bijvoorbeeld eist dat er een landcorridor moet zijn met Kaliningrad, de Russische enclave tussen Polen en Litouwen? Ga je dan ook toegeven?’

Daarom zal Zelensky volgens Van Hecke niet buigen. ‘Zelfs niet als Poetin chemische of nucleaire wapens inzet. En ik vrees dat we hem daartoe in staat moeten achten. Kijk naar zijn palmares in Syrië en Grozny. Wie tot dergelijke gruwel in staat is, deinst nergens voor terug. Dat is zeer beangstigend, ik weet het. Maar toegeven aan chantage kan geen oplossing zijn. En ik denk dat we Zelensky moeten steunen in zijn voornemen om daar niet aan toe te geven.’

Opgeheven hoofd

De experts die we voor dit artikel spraken twijfelen er niet aan: de kans dat Zelensky onder de Russische druk zal bezwijken, is onbestaande. Of misschien preciezer uitgedrukt: Zelensky zal een mogelijk compromis volgens hen nooit in die termen omschrijven. ‘Hij zal woorden als overgave of toegevingen nooit in de mond nemen’, zegt Katlijn Malfliet. ‘Het Oekraïense volk zou dat niet aanvaarden. Het enige mogelijke compromis is er een waar beide partijen met opgeheven hoofd de onderhandelingstafel kunnen verlaten.’

David Criekemans. professor buitenlands beleid aan de Universiteit Antwerpen, denkt daar niet anders over. ‘Elk compromis dat als een toegeving kan worden gelezen, is politiek onhaalbaar voor beide partijen. Het woord “capitulatie” laat je in deze situatie hoe dan ook beter nooit vallen. Tenzij je wilt dat deze oorlog voortgaat tot het moment dat de laatste soldaten op het slagveld beslissen wie de overhand behaalt.’

Maar is een compromis zonder wederzijdse toegevingen op een of andere manier haalbaar? Criekemans sluit niet helemaal uit dat er iets uit de bus kan komen dat beide partijen als een succes kunnen framen. ‘Maar vanzelfsprekend is het natuurlijk absoluut niet. Om tot een compromis te komen, moet je altijd ook rekening houden met een Russische federatie die van oordeel is dat haar vitale belangen geschonden zijn.’ Die overweging is bijzonder moeilijk te rijmen met de overweging die professor Van Hecke eerder maakte. Een vervolg zoals dat op het Verdrag van München is bepaald niet wenselijk. ‘Het traject naar een oplossing’, zegt Criekemans, ‘mag er ook niet toe leiden dat het Kremlin besluit dat zijn strategie heeft gewerkt en dus voor herhaling vatbaar is.’

Hoop

Een heel prille, voorlopig nog zeer vage aanzet tot compromis werd vorige week al gegeven. Verrassend genoeg kwam die van Dmitri Peskov, de woordvoerder van het Kremlin. Volgens Peskov zou Rusland niet uit zijn op de omverwerping van het Zelensky-regime. Rusland zou zijn ‘speciale operatie’ stopzetten als Oekraïne de Krim loslaat en de onafhankelijkheid van de separatistische gebieden Donjetsk en Loegansk erkent. Daarnaast zou Oekraïne moeten toegeven aan de oudere eis dat het neutraal blijft.

‘Wat ik vooral onthoud, is dat het Kremlin het Oekraïense regime ziet als een volwaardige gesprekspartner’, zegt Criekemans. ‘Dat is een eerste belangrijke stap. Een volgende, volgens mij noodzakelijke, stap zou zijn dat Poetin en Zelensky aan één tafel zitten. Maar daarvoor zijn de geesten blijkbaar nog niet rijp.’

Een sprankel hoop biedt ook de verklaring van Zelensky dat hij over de Russische voorwaarden wil praten. Zo zou hij, als het gaat over de neutraliteit van zijn land, niet koste wat het kost om een lidmaatschap van de NAVO willen smeken.

Of die verklaringen ruimte scheppen voor een ernstige onderhandeling, is onduidelijk. ‘We weten niet wat Rusland precies bedoelt, als het zegt dat het een neutraal Oekraïne wil’, zegt Criekemans. ‘Volstaat het voor Rusland dat Oekraïne in de grondwet schrijft dat het geen NAVO-lidstaat zal worden? Of doelt Rusland eerder op de meer extreme interpretatie die, in de woorden van buitenlandminister Lavrov, eist dat de Oekraïense regering overgaat tot “denazificatie”?’

Mist

Het blijft onduidelijk wat het Kremlin met de inval in Oekraïne precies beoogt. Als het Rusland alleen te doen is om zijn invloed in die oostelijke republieken, waarom bombardeert het dan ook centrale of westelijke metropolen als Kiev en Lviv? Die onduidelijkheid zou volgens Malfliet wel eens deel uit kunnen maken van de Russische strategie. ‘Rusland is ook nooit duidelijk geweest over zijn ambitie om zijn oude invloedssfeer te herstellen. Het is niet de schuld van het Westen dat het zich daar de afgelopen twintig jaar op heeft miskeken. Rusland heeft daar bewust mist over gespuid.’

‘En ook nu communiceren de Russen heel dubbel. Aan de ene kant zie je een Rusland dat, op alle mogelijke manieren, wil laten zien dat de VS, China en Europa maar beter rekening kunnen houden met de Russische ambitie. Wie dat niet wil horen, moet het maar voelen. Ze gebruiken daarvoor een afschrikkingsstrategie die ze volgens sommigen hebben geleerd van de Mongoolse veroveringstochten van weleer. Zoals de Mongolen afgehakte hoofden van de vijand op spiesen zetten, zo schrikt Rusland de vijand vandaag af met gruwelijkheden in Oekraïne. Ze veroveren steden, pakken kerncentrales aan en maken duidelijk dat ze, als het moet, ook chemische of biologische wapens zullen inzetten. Maar tegelijk geven ze te kennen dat een gesprek mogelijk is. Ze bieden Oekraïne nog altijd de mogelijkheid om een compromis te sluiten dat voor Zelensky bespreekbaar is. Zo’n compromis kan het einde betekenen van het conflict. En ik geloof dat zo’n compromis bereikt kan worden. Maar we moeten in het Westen heel goed beseffen dat het einde van dit conflict voor Rusland alleen maar een nieuw begin zal zijn.’