Waarom Frans president Emmanuel Macron de NAVO hersendood noemt

In een spraakmakend interview met het Britse weekblad The Economist spaart Frans president Emmanuel Macron zijn kritiek op de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie niet.

‘De NAVO is hersendood’, vertelde Emmanuel Macron onomwonden in een interview dat afgelopen donderdag in het Britse weekblad The Economist verscheen. Volgens de Franse president heerst er binnen de Verdragsorganisatie een onherstelbaar gebrek aan strategische coherentie. De Verenigde Staten is niet langer een betrouwbare partner nu het land de blik alsmaar meer op China richt en president Donald Trump het multilateralisme voortdurend in vraag stelt, aldus Macron. Verderop in het interview gaat hij zelfs nog een stap verder. ‘Moeten de Europese NAVO-lidstaten de Turkse president Reçep Tayip Erdogan wel te hulp schieten indien het Syrische regime van president Bashar al-Assad een tegenaanval lanceert op het Turkse grondgebied?’, vraagt hij zich af.

Veiligheidsparaplu

Een uitspraak met immense implicaties. De kern van de NAVO is gebaseerd op een gemeenschappelijke, en dus geloofwaardige afschrikking. Wie het nut van de collectieve zelfverdediging in vraag stelt, trekt de bestaansreden van de volledige organisatie in twijfel.

Dat is ook de expliciete bedoeling van de Franse president. Volgens Macron is de NAVO een anachronistisch overblijfsel van het Koude Oorlogtijdperk. Een lichaam zonder geest dat zich op de verkeerde vijand richt. De echte uitdaging voor de Europese Unie is niet langer in Rusland. Wil de Europese Unie tot geopolitiek wasdom komen, dan moeten de banden met Moskou opnieuw worden aangehaald. De NAVO, in 1949 opgericht als een reactie op het Warschaupact, staat die toenadering in de weg.

Kortom, Macron beschouwt de Amerikaanse veiligheidsparaplu meer als een obstakel dan wel als een voordeel. Hoog tijd dat de Europese Unie op eigen benen leert staan. Strategische autonomie is in geopolitieke kringen al langer het buzzword bij uitstek. Probleem is dat er momenteel bijzonder veel onenigheid bestaat over de precieze invulling van dat begrip.

Aan visie – al dan niet de juiste – geen gebrek bij de praatgrage Franse president. Op militair, economisch en technologisch vlak moet de Unie dringend een versnelling hoger schakelen wil ze een rol van betekenis blijven spelen op het internationale toneel. Het is geen toeval dat Frankrijk de volgende eurocommissaris voor technologisch, industrieel en defensiebeleid mag leveren. Uit het interview blijkt dat Macron voor zichzelf en Frankrijk inderdaad een sleutelrol weggelegd ziet. Na de brexit is het zowel de enige Europese kernmacht als de enige permanente EU-lidstaat in de VN-Veiligheidsraad.

Maar in andere Europese lidstaten heerst de vrees dat Frankrijk vooral voor zichzelf rijdt en de Europese krijtlijnen naar zijn hand wil zetten. Is Macron wel zo Europagezind als hij doet uitschijnen? Telkens Parijs het Duitse verzoek om de Franse VN-zetel door een Europese te vervangen van de hand wijst, groeit de argwaan in Berlijn. Gevolg? Andere landen trappen op de rem, ook al valt er voor Macrons kijk op de zaken iets te zeggen.

Amerikaanse onvrede

Frankrijk blijft in ieder geval niet bij de pakken zitten. Vorig jaar lanceerde Frankrijk het zogenaamde Europese Interventie-initiatief (EI2). Opdat het Verenigd Koninkrijk kan deelnemen en om rigide Europese regelgeving te vermijden, werd dat initiatief buiten de Europese verdragen georganiseerd. Het EI2 moet zowel een gemeenschappelijke strategische cultuur ontwikkelen en procedures stroomlijnen zodat de deelnemende landen waar nodig snel in actie kunnen schieten.

Ook binnen het Europese raamwerk beweegt er wat. Het Europese Defensiefonds treedt binnenkort in werking en voorziet tussen 2021 en 2027 13 miljard euro aan investeringen. De Verenigde Staten, dat graag wilde participeren in het project, kreeg van de Europese Commissie een nul op het rekest.

Woensdag vond bovendien een voorbereidende vergadering plaats over de toegang van derde landen tot PESCO, een projectmatige en vrijwillige defensiesamenwerking tussen Europese lidstaten waar ook België aan deelneemt. Met het oog op de Europese soevereiniteit staat Frankrijk op de rem over deelname van niet-Europese lidstaten, vertelt een Europese diplomaat aan Knack. Dat zorgt voor de nodige frustratie in de Verenigde Staten. Eind mei liet Michael Murphy, topambtenaar binnen het Amerikaans ministerie van Buitenlandse Zaken in een toespraak aan de Europese ambassadeurs verstaan dat Washington allerminst opgezet is met die gang van zaken.

Kinderschoenen

Probleem is dat de Europese initiatieven voorlopig in hun kinderschoenen staan. Wil de Unie het zonder de Verenigde Staten doen, dan dreigen er de komende jaren aanzienlijke veiligheidsproblemen. Eerder dit jaar publiceerde het International Institute of Strategic Studies een onderzoek waarin de Britse denktank twee hypothetische scenario’s uitwerkte. In het eerste scenario zou de Verenigde Staten de huidige bescherming van de internationale zeeroutes niet langer garanderen en haar maritieme capaciteit uit de Europa terugtrekken. In dat geval zou de Unie tot 110 miljard dollar moeten ophoesten om de Amerikaanse capaciteit te vervangen.

In een tweede scenario maakt de Verenigde Staten niet langer deel uit van de NAVO en valt Rusland Litouwen en een deel van Polen binnen. Ervan uitgaande dat alle andere NAVO-lidstaten in actie schieten, kunnen de geschatte extra kost van de kleinschalige oorlog oplopen tot 357 miljard dollar en zou het tot twintig jaar kunnen duren om de Amerikaanse capaciteit te vervangen.

Met andere woorden blijven de Verenigde Staten en de NAVO momenteel en in de nabije toekomst van vitaal belang voor de collectieve veiligheid van het Europese project. De Unie is simpelweg nog niet in staat om voor zichzelf te zorgen.

Berlijnse muur

Vanuit die optiek zorgt de voortvarendheid van Macron in sommige hoofdsteden voor de nodige frustratie. Aan de NAVO-kwartieren in Brussel wappert de Franse vlag naast de Duitse, maar van eendracht over de rol van de Verdragsorganisatie is er tussen beide landen geen sprake. Op de dag waarop het interview met Macron werd gepubliceerd, vertoefde NAVO-voorzitter Jens Stoltenberg in Berlijn aan de zijde van Duits defensieminister en CDU-voorzitter Annegret Kramp-Karrenbauer. Hun boodschap? De NAVO is ondanks enkele geschillen meer dan ooit van vitaal belang voor de collectieve veiligheid.

In Berlijn is men niet vergeten dat de Verenigde Staten Duitsland aanzienlijk heeft geholpen in de periode rond de val van de Berlijnse Muur en het IJzeren Gordijn. En dat in tegenstelling tot Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, die destijds vreesden dat een eengemaakt en krachtig Duitsland opnieuw voor problemen zou zorgen op het Europese continent. Hoe moeilijk de bilaterale relaties tussen Berlijn en Washington momenteel ook verlopen, de Amerikaanse erfenis rondom die Wende zijn ze in Duitsland allesbehalve vergeten.

Duits Bondskanselier reageerde als een wesp gestoken op het interview van Macron. ‘De drastische bewoordingen zijn niet nodig. Macrons visie komt niet overeen met de mijne’, aldus Merkel.

Charles De Gaulle

Het is dus maar de vraag of de felle bewoordingen van Macron niet contraproductief zijn. Sinds de inval in het Oekraïense schiereiland Krim en de Russische steun aan de rebellen in de Donbasregio voeren NAVO-bondgenoten doorlopend afschrikkings- en controleopdrachten uit in de Baltische Staten en Polen. Afgelopen zomer verwelkomde Warschau duizend extra Amerikaanse troepen op zijn grondgebied. De NAVO en de Verenigde Staten vormen voor zulke landen de hoeksteen van het veiligheidsbeleid. De rotsvaste overtuiging van Macron dat Frankrijk de rol van de Verenigde Staten kan overnemen is vanuit Oost-Europees oogpunt ronduit ongeloofwaardig. Dat Rusland de uitspraken uitspraken van Macron meteen verwelkomde, is daar het beste bewijs van.

Vanuit die optiek heeft het manoeuvre van Macron heel wat weg van zijn voorganger Charles De Gaulle. In de nasleep van de Suez-crisis zei die in een brief aan zijn Amerikaanse ambtgenoot Lyndon Johnson dat Frankrijk zijn soevereiniteit wilde herstellen en de NAVO-troepen van het Franse grondgebied moesten verdwijnen. Niet alleen de Verenigde Staten, maar ook de andere NAVO-bondgenoten waren daarmee niet opgezet.

Gaat het om de centen?

Macron kent natuurlijk zijn geschiedenis. Het is dus maar de vraag of er geen andere redenen meespelen. In defensiekringen verneemt Knack van wel. Binnen de Verdragsorganisatie woedt al enkele jaren een flink debat over de lastenverdeling tussen de lidstaten. Kern van het probleem is dat Verenigde Staten al enkele jaren dat de Europese bondgenoten, Duitsland op kop, meer inspanningen vragen als het op defensie-uitgaven aankomt. Donald Trump eiste vorig jaar voor het eerst een vermindering van de Amerikaanse bijdragen aan de gemeenschappelijk gefinancierde NAVO-budgetten tot op het niveau van de Duitsers.

Stoltenberg, die net als andere lidstaten de Amerikanen niet wil bruuskeren, was bereid om op die eis ingaan. Vraag bleef wel hoe de Amerikaanse bijdragen gecompenseerd moesten worden. Stoltenberg deed het voorstel dat alle andere lidstaten het verschil zouden bijpassen. Maar een aantal andere lidstaten, Frankrijk op kop, wil niet opdraaien voor de bilaterale problemen tussen Duitsland en de Verenigde Staten.

Op de vorige NAVO-vergadering van defensieministers ging de Française Florence Parly flink in het verweer. Frankrijk wil geen cent extra bijdragen en vindt dat de andere lidstaten voor zichzelf maar moeten uitmaken of ze op vrijwillige basis een duit in het zakje willen doen. Dat kan voor een aantal andere lidstaten niet door de beugel omdat de budgetten tot op zekere hoogte voorspelbaar moeten blijven.

Maar voorspelbaarheid is net waar het schoentje voor de Franse president knelt. De volatiliteit van Donald Trump en de inval van Turkije in Noord-Syrië stuiten Macron danig tegen de borst. Maar of zijn krasse uitspraken over staat van de Verdragsorganisatie zoden aan de dijk zullen stellen, is hoogst onzeker. Wel integendeel, het is best mogelijk dat ze samenwerking vooral zullen verslechteren.