Waarom de Republikeinen overstuur zijn over Trumps persconferentie met Poetin

Bedenkelijke uitspraken en ondoordacht beleid hebben Donald Trump tot nu toe weinig kwaad gedaan, dus waarom is de Republikeinse partij nu zo overstuur om de uitspraken die de president deed over Russische inmenging in de verkiezingen van 2016?

Dat Donald Trump de Russische president Vladimir Poetin zou gaan ontmoeten was al niet onomstreden in Republikeinse kringen. Toch, het kon gespind worden als een kans om de wereld te laten zien dat het grootse Amerika niet over zich heen laat lopen, zeker niet door de voormalige communistische vijand.

Maar die tijd is voorbij. Na de gezamenlijke persconferentie die Trump en Poetin maandag gaven werd er geen verhaal gesponnen. Topambtenaren en hoog- en laaggeplaatste Republikeinen waren (zeer) kritisch over Trumps optreden in Helsinki. De verwachte critici als John McCain, Jeff Flake of Bob Corker hielden niet in, maar ook uit verrassende hoeken kwam zware kritiek. Kamervoorzitter Paul Ryan– sinds de verkiezingen een trouwe bondgenoot van Trump, die zich desalniettemin niet herkiesbaar stelde voor later dit jaar – bracht een verklaring naar buiten: ‘De president moet beseffen dat Rusland niet onze bondgenoot is. De Verenigde Staten en Rusland staan niet op morele gelijke voet, [Rusland] blijft vijandig tegenover onze basiswaarden en -idealen.’ Verschillende andere Republikeinse politici zeiden woorden van dezelfde strekking en zelfs Fox News was kritisch.

Ook Dan Coats, die als directeur nationale veiligheid alle Amerikaanse inlichtingendiensten overziet, stuurde een verklaring uit: ‘We zijn duidelijk geweest in onze beoordeling van Russische inmenging in de verkiezingen van 2016 en de aanhoudende, doordringende pogingen [van Rusland] om onze democratie te ondermijnen, en we zullen doorgaan onverbloemde en objectieve inlichtingen te verstrekken die onze nationale veiligheid ondersteunt.’ Coats’ verklaring wordt in vrijwel alle Amerikaanse media gelezen als directe reactie op Trumps opmerking dat Poetin ‘sterk en krachtig was in zijn ontkenning [van Russische inmenging].’

Waarom schiet dit optreden van Trump de Republikeinen zo in het verkeerde keelgat? Wat is het dat deze persconferentie onverteerbaar maakt, meer dan uitspraken over Kim Jong-un of Angela Merkel of Theresa May?

Raison d’etre

Allereerst: Trump lijkt geen onderscheid te kunnen maken tussen de beschuldiging dat zijn campagneteam samenzweerde met Rusland (niet bewezen, maar wordt nog onderzocht door Robert Mueller) en het feit dat Rusland zich inmengde in de verkiezingen door het direct beïnvloeden van de kiezers. Dat laatste is wél bewezen. Door de Senaatscommissie voor inlichtingendiensten, en door alle Amerikaanse inlichtingendiensten zelf.

Wat zo wringt voor veel Republikeinen is dat Trump wel zei dat hij vertrouwen heeft in de Amerikaanse inlichtingendiensten, maar dat hij ervoor koos het standpunt van die diensten (dat Rusland schuldig is aan inmenging) naast zich neer te leggen. De inlichtingendiensten zijn een belangrijk deel van het Amerikaans veiligheidsapparaat, het paradepaardje van de Republikeinse partij. Republikeinen vinden in principe dat de federale overheid nergens geld aan uit zou moeten geven, behalve aan de veiligheidsdiensten – het leger en de inlichtingendiensten. Dat is zo’n beetje de raison d’etre van de Republikeinse partij. De president is als commander in chief de hoogste baas van die inlichtingendiensten. Dat juist de president nu zegt meer vertrouwen te hebben in het woord van Poetin dan in de inlichtingendiensten, is voor de gemiddelde, patriottistische Republikein niets minder dan landsverraad.

Nationale veiligheid

Vrijwel iedere Amerikaan, toch zeker iedere Republikein, zal een soldaat of veteraan in uniform, en iedere inlichtingenofficier die hij of zij tegenkomt bedanken voor hun dienst. Bedanken, omdat in hun ogen Amerika in een soort constante toestand van nationaal gevaar verkeert. Daar zijn uiteraard wel voorbeelden van – Amerika is in de afgelopen honderd jaar fysiek en ideologisch aangevallen (Pearl Harbor, 9/11) – maar tegelijkertijd is het een land dat aan twee kanten is ingesloten door een oceaan en van beide buurlanden weinig te vrezen heeft.

Het idee dat Amerika in continu gevaar verkeert is ook voor een deel cultureel bepaald. Dat gaat al terug tot de tijd van de onafhankelijkheidsoorlog, en de angst dat de Verenigde Staten van Amerika ooit weer overheerst zouden worden door een buitenlandse mogendheid. Maar de obsessie met de nationale veiligheid, zeker binnen de Republikeinse partij, is de afgelopen eeuw ook ontzettend gevoed door de Koude Oorlog. Voor generaties Amerikanen is Rusland de ultieme vijand en het communisme een gevaarlijke plaag (‘communist’ was ook een populair scheldwoord van Barack Obama onder conservatieve Amerikanen).

In militair en economisch opzicht kan Rusland de VS weinig doen. Het BBP van Rusland is met 253 miljard dollar 39 keer kleiner dan dat van de VS (9,78 biljoen). De VS geven met 1,7 biljoen dollar (volgens het Stockholm International Peace Research Institute) 26 keer zoveel uit aan militaire doeleinden als Rusland. Is het waarschijnlijk dat Rusland de VS fysiek aanvalt? Nee. De angst zit hem juist in slimmere aanvallen op de Amerikaanse culturele gedachtegoed: op vrijheid, democratie, het Amerikaanse verlichtingsdenken waar de bevolking zo fier op is. Het concept van nationale veiligheid is in de VS niet slechts beperkt tot fysieke veiligheid – het omvat ook het bewaken van de basis van het Amerikaanse exceptionalisme, oftewel het idee dat ‘alleen in Amerika’ ware vrijheid (van tirannie, van de overheid, van ieder ander) bestaat.

En daar heeft Rusland de VS pijn gedaan in 2016. Met de slimme inmenging in de verkiezingen, door de al bestaande twijfels over Hillary Clinton (onbetrouwbaar) te versterken en de potentieel interessante kanten van Trump (sterke outsider) te versterken, verdiepte de oude communistische vijand de al bestaande scheidslijn in het land nog verder.

Tuurlijk, Poetin is bepaald geen lieverdje en geopolitiek gezien zijn Trumps uitspraken van maandag (en zijn botsingen met Angela Merkel en Theresa May vorige week) zorgelijk. Maar bedenkelijke uitspraken en ondoordacht beleid hebben Trump tot nu toe niet opgebroken, en hebben zelden tot een storm van kritiek uit alle lagen van de Republikeinse partij geleid. Pas nu Trump zijn patriottistische veren lijkt uit af te schudden ten gunste van de voornaamste (communistische) vijand zijn de Republikeinen echt in rep en roer. De vraag is waar dat toe zal leiden.