Jarenlang was Hamas zijn politieke levensverzekering. Op 7 oktober 2023 werd het zijn politieke dood. Portret van Benjamin Netanyahu, de ultieme politieke overlever.
Wat is het plan, Bibi?
Het is de vraag die velen tegenwoordig op de lippen brandt. Yoav Gallant, Israëls minister van Defensie, gaf zijn premier al meermaals te kennen dat het hoog tijd is om een plan te bedenken voor na de oorlog. Ook oppositieleider Benny Gantz, die na de Hamas-aanval van 7 oktober in de regering kwam, dringt aan op een exitstrategie voor Israël. Zelfs Joe Biden, de president van Israëls voornaamste bondgenoot, stelde Netanyahu tijdens een veertig minuten durend telefoongesprek op 19 januari meermaals de vraag: wat is het plan? Welke doelen hoopt Israël met zijn militaire actie te bereiken? Volgens nieuwswebsite Axios, die over het gesprek berichtte, danste Netanyahu om de vraag heen.
De druk op de Israëlische leider neemt toe. Duizenden Israëli’s trekken wekelijks de straat op om Netanyahu’s onmiddellijke ontslag te eisen. Slechts 15 procent van de Israëli’s vindt dat hij na het einde van de oorlog kan aanblijven als premier. Zijn wankele regeringscoalitie wordt verscheurd door onderlinge twisten. De internationale druk op Israël om de militaire acties terug te schroeven neemt toe. In het telefoongesprek op 19 januari liet Biden al weten dat Amerika niet bereid is om de Israëlische militaire acties nog een jaar lang te steunen, zoals Netanyahu eerder suggereerde. Ook de uitspraak van het Internationaal Gerechtshof in Den Haag, waarbij Israël dringende maatregelen opgelegd kreeg om genocide te vermijden en de humanitaire situatie in Gaza te verbeteren, verhoogt de druk om de militaire acties te stoppen.
In zijn publieke optredens blijft Netanyahu een en al strijdbaarheid. ‘Onder mijn leiderschap zal Israël nooit iets minder aanvaarden dan de totale overwinning op Hamas.’ Maar tegelijk blijft de vraag hoe lang hij het nog volhoudt. Weg is de zelfverzekerdheid waarmee Bibi zich door eerdere crises navigeerde. De langst zittende premier in de geschiedenis van Israël oogt vermoeid. ‘Netanyahu strijdt voor zijn politieke overleven’, zegt Didier Leroy, Midden-Oostenkenner bij de Koninklijke Militaire School. ‘Als hij zijn immuniteit als eerste minister verliest, dreigt voor hem een gevangenisstraf. Hij is een gijzelaar geworden van zijn eigen coalitie.’
Geloof nooit wat hij zegt. Als Netanyahu goedemorgen zegt, is de kans groot dat de zon net ondergaat.
David Tal, Universiteit van Sussex
De grote verdwijntruc
Geen enkele Israëlische politicus besteedde de afgelopen decennia meer aandacht aan zijn imago. Sinds hij in 1993 partijleider werd van het conservatieve Likoed, zet Netanyahu zich in de markt als de enige man die Israël veilig kan houden. Zoals de voormalige Amerikaanse president Barack Obama het in zijn biografie verwoordde: ‘Hij heeft zijn volledige politieke persona gebouwd rond de boodschap dat Joden zichzelf geen valse vroomheid konden veroorloven. (…) Ze leefden in een ruige buurt, en moesten zelf dus ook ruig zijn.’ Zoals iedereen met enige kroegervaring in dergelijke buurt weet: in een cafégevecht neemt niemand het zo nauw met de regels, en deel je maar het best als eerste een klap uit.
Maar sinds 7 oktober is alles anders. Weg is het imago van de meedogenloze beschermheer des vaderlands dat Netanyahu de voorbije decennia zo zorgvuldig heeft geconstrueerd. De Israëlische bevolking is in totale shock: 1139 Israëli’s zijn op een gruwelijke manier vermoord, honderdduizenden Israëlische burgers zijn weggevlucht uit de grensstreek met Gaza, 132 gijzelaars zijn nog altijd in handen van Hamas. In de dagen na de Hamas-aanval is de premier in geen velden of wegen te zien. Pas een week na de aanval maakt hij tijd om met de families van de gegijzelden te spreken. Zijn sporadische televisietoespraken richt hij vooral tot de buitenlandse media. Kritische media worden zorgvuldig op afstand gehouden.
Tot overmaat van ramp krijgen de Israëlische regering en het overheidsapparaat de crisis niet onder controle. De honderdduizenden vluchtelingen die uit Zuid-Israël werden geëvacueerd, worden wekenlang aan hun lot overgelaten. Wanneer honderdduizenden in allerijl opgeroepen reservisten naar hun basissen gebracht moeten worden, is de Israëlische regering niet in staat om het vervoer te organiseren. Ook de planning van de militaire actie verloopt in staat van opperste verwarring. De voormalige legerstafchef Benny Gantz, Netanyahu’s voornaamste politieke tegenstander, gooit de regering-Netanyahu een reddingsboei, en stapt tijdelijk in de Israëlische regering om orde op zaken te stellen. Daarbij spelen politieke berekeningen, maar het is tegelijk ook een brute noodzaak. ‘Voor Israël is dit een existentiële crisis’, benadrukt David Tal, historicus aan de Universiteit van Sussex. ‘In zulke omstandigheden kun je het bestuur van het land niet overlaten aan leiders die totaal ongeschikt zijn en geen enkele ervaring hebben.’
Binnen de Israëlische publieke opinie bestaat weinig twijfel over wie de schuld krijgt van de noodlottige Hamas-aanval. In elke peiling wordt Netanyahu met de vinger gewezen. Zijn coalitie behaalde bij de verkiezingen van november 2022 nog 64 van de 120 zetels in de Knesset, het Israëlische parlement, maar momenteel geven de peilingen de zeven partijen 44 zetels. Bij een peiling van 2 januari vond slechts 15 procent van de ondervraagden dat Netanyahu de geschikte kandidaat was om na de militaire actie in Gaza aan te blijven.
Ultieme coalitiesmid
Ook vóór de noodlottige Hamas-aanval was Netanyahu’s positie wankel. Een gerechtelijke hervorming, die de macht van het Israëlische Hooggerechtshof ingrijpend zou inperken, zorgde al maanden voor grootschalige protesten waarbij honderdduizenden Israëli’s de straat op gingen. Meer dan tienduizend reservisten dreigden ermee hun training te boycotten als de gerechtelijke hervorming aangenomen zou worden.
De hervorming zou de machtsbalans in Israël totaal veranderen. Israël heeft geen geschreven grondwet, en de Knesset heeft relatief weinig middelen om regeringsbeleid te controleren. De rechterlijke macht, die wetten kan tegenhouden die ingaan tegen de basisprincipes van de Israëlische staat, is de voornaamste begrenzing van de macht van de regering. Bovendien dient Netanyahu met zijn aanval op wat vaak de enige democratie in het Midden-Oosten wordt genoemd een nauwelijks verholen eigenbelang. Sinds 2019 loopt er tegen hem een rechtszaak wegens fraude, belangenvermenging en omkoping, waarvoor hij tien jaar cel riskeert.
Netanyahu is de ultieme politieke overlever. Zijn complete gebrek aan ideologische principes compenseert hij met politieke handigheid. Hij is een meesterarchitect in het optuigen van coalities waarin hij zichzelf onmisbaar maakt. In tegenstelling tot de Israëlische centrumpartijen sluit hij vlot akkoorden met de allerradicaalste elementen van de rechterzijde. ‘Netanyahu wint verkiezingen omdat hij geen enkele rechtse stem verloren laat gaan’, zegt Itamar Schachar, socioloog aan de Universiteit Hasselt. ‘Hij profiteert van de verdeeldheid op links, waar er altijd wel enkele kleine partijen zijn die de kiesdrempel niet halen. Hij denkt in coalities, niet in termen van ideologie of principes. Hij heeft er geen enkel probleem mee om regeringen te vormen met ultraracistische en fascistische partijen.’
Ook in de nasleep van de Hamas-aanval geeft Netanyahu nadrukkelijk prioriteit aan het veiligstellen van zijn eigen positie. Op 29 oktober beschuldigt hij de inlichtingendiensten en het leger van nalatigheid. Maar terwijl zowel de legerleiding als topambtenaren en ministers hun verantwoordelijkheid toegeven voor het gebeurde, blijft de premier hooghartig zijn eigen rol van de hand wijzen. ‘Netanyahu’s voornaamste politieke kwaliteit is dat hij nooit enige verantwoordelijkheid neemt wanneer er iets misloopt’, zegt David Tal. ‘Zelfs in deze crisis weigert hij toe te geven dat hij verantwoordelijk is. Hij heeft geen enkele zin voor staatsmanschap. Al zijn beslissingen zijn gebaseerd op wat hij ziet als politieke noodzaak. Je mag geen woord geloven van wat hij zegt. Als Netanyahu goedemorgen zegt, is de kans groot dat de zon net ondergaat.’
Zodra dit voorbij is, zal de Israëlische maatschappij genadeloos zijn voor Netanyahu. Hij zal hiervoor politiek gekruisigd worden.
Henri Barkey, Council on Foreign Relations
Zijn vaardigheden als coalitiesmid worden vandaag tot het uiterste getest. De huidige Israëlische regering zit vol schreeuwerige radicalen die de forsheid van hun uitspraken niet noodzakelijk matchen met administratieve nauwgezetheid. De huidige minister van Nationale Veiligheid is Itamar Ben-Gvir, een uitgesproken racist die ooit veroordeeld werd voor lidmaatschap van een terreurorganisatie. Bezalel Smotrich, de ultrareligieuze minister van Financiën, lanceerde in 2017 een plan om de Westelijke Jordaanoever te overspoelen met kolonisten om zo de Palestijnen te onderwerpen en op de vlucht te drijven. Om zijn medestanders ter wille te zijn, trekt Netanyahu schaamteloos de kaart van de kolonisten. Die mogen op de Westelijke Jordaanoever onder bescherming van het Israëlische leger steeds verder gaan met het inpikken van Palestijns grondgebied. Daarom concentreert het leger steeds meer soldaten bij de nederzettingen in het noorden, waardoor de grens met Gaza kwetsbaar blijkt. Het is een beslissing die Netanyahu op 7 oktober zuur opbrak.
Geen Gaza-strategie
Er is een oud verhaal over de tijd dat de Joden nog in ballingschap in Europa leefden. Op een dag draagt het dorpshoofd de rabbijn op om zijn hond te leren spreken. Anders, zo dreigt hij, zal hij alle Joden in het dorp vermoorden. De rabbijn gaat akkoord, op voorwaarde dat hij vijf jaar tijd krijgt. Wanneer de rabbijn de andere Joden inlicht, breekt er paniek uit, want een hond zal nooit kunnen praten. ‘Dat is waar’, zegt de rabbijn. ‘Maar over vijf jaar zijn het dorpshoofd of de hond misschien dood.’ David Tal kan een binnenpretje niet onderdrukken wanneer hij het verhaal vertelt. ‘Dat is in essentie de strategie van Likoed tegenover de Palestijnen: bewaar het status quo en hoop dat er iets onverwachts gebeurt. Ze hebben geen idee wat dat “iets” moet zijn. Maar hopen doen ze des te meer.’
Het is een vreemde vaststelling voor iemand die een rechtszaak wegens genocide tegen zich heeft lopen: Netanyahu heeft geen Palestijnse strategie die naam waardig. Hoewel Israël onder zijn premierschap drie keer militaire actie ondernam tegen Hamas, ziet Netanyahu het Palestijnse probleem als een pietluttigheid. De echte nemesis is in zijn ogen Iran. Gaza is sinds de Tweede Intifada geïsoleerd door een enorm veiligheidshek. Er is de bescherming van Iron Dome, het machtige afweersysteem dat nagenoeg elke raket vanuit Gaza of Libanon onschadelijk maakt. De sporadische aanvallen met brandballonnen of drones beschouwt hij als beheersbaar.
En dus zette Netanyahu de aloude Israëlische strategie voort en kocht hij de rust in Gaza af door Hamas te versterken. Een bemiddeld Hamas, zo was de redenering, zou zich vooral focussen op besturen en minder geneigd zijn om Israël aan te vallen. Jarenlang stond hij oogluikend toe dat Hamas vanuit Qatar miljoenen kreeg toegestopt. ‘Netanyahu heeft altijd willen vermijden dat er een gemeenschappelijk Palestijns front zou ontstaan’, zegt David Tal. ‘Hamas was voor hem een soort tegenwicht om te verhinderen dat de Palestijnse Autoriteit in de Westelijke Jordaanoever machtig genoeg zou worden om aanspraak te maken op een staat.’ Het is een strategie waarover Netanyahu nooit in het openbaar zal praten, maar die gemeengoed is onder de radicale rechterzijde. Bezalel Smotrich, Israëls huidige minister van Financiën, stelde in 2015 al: ‘De Palestijnse Autoriteit is een hindernis. Hamas is een troef.’ Bovendien is Hamas Netanyahu’s politieke levensverzekering. Hoe sterker Hamas is, des te beter werkt zijn boodschap dat Israël het zich niet kan veroorloven om volgens de regels te vechten.
Nochtans waren er ook voor de Hamas-aanval van afgelopen oktober al waarschuwingen dat er iets grondig misliep. Voormalig Mossadleider Yossi Cohen waarschuwde in 2021 dat het Qatarese geld naar Gaza niet langer onder controle was, en dat Israël onvoldoende wist waaraan Hamas het geld besteedde. Ook in de dagen voor de massale aanval waren er verschillende rapporten die wezen op verhoogde militaire activiteit. ‘De verantwoordelijkheid van Netanyahu voor de Hamas-aanval is verpletterend’, benadrukt David Tal. ‘Netanyahu heeft het monster gecreëerd dat Israël heeft aangevallen. Hij heeft verkiezingen gewonnen met de belofte om Israël voor Hamas te beschermen.’
Drijfzand
Ook nu het Israëlische leger al ruim drie maanden lelijk huishoudt in de Gazastrook, heeft Netanyahu nog altijd geen politiek plan. Het machtsvertoon van het Israëlische leger en het hoge aantal burgerslachtoffers aan Palestijnse kant doen de internationale steun voor Israël afbrokkelen. Bovendien lijkt dat enorme aantal doden Hamas niet bepaald inschikkelijker te maken. ‘Gaza is politiek drijfzand’, zegt Henri Barkey, Midden-Oostenkenner aan de Council on Foreign Relations (CFR). ‘Het is volslagen onduidelijk wat Netanyahu probeert te bewerkstelligen. Er is geen exitstrategie, en er is geen plan voor wat na de invasie moet gebeuren. Het is niet duidelijk op welke manier Israël de voorbije weken veiliger is geworden. De jonge Israëlische soldaten die nu sterven, sterven voor Bibi, niet voor Israël.’
Bovendien kan het Israëlische leger los van de spectaculaire vernielingen en hoge dodenaantallen weinig concrete resultaten presenteren. Het gevreesde tunnelnetwerk dat Gaza de voorbije jaren heeft opgetuigd, blijkt uitgebreider dan gedacht, en een stuk moeilijker om te vernietigen. Het is niet duidelijk in welke mate de militaire kracht van Hamas is gebroken. De leiders zijn nog altijd op vrije voeten. De gegijzelden zijn nog altijd niet thuis. Israël probeert iets te doen wat eigenlijk niet kán lukken, vindt Didier Leroy. ‘Het is onmogelijk om Hamas met alleen militaire middelen uit te schakelen. Hamas is een organisatie met brede maatschappelijke vertakkingen. Het is een idee, en er bestaat geen enkele bom die mensen van idee doet veranderen. Zelfs als Israël erin zou slagen alle Hamasstrijders te doden, zal Hamas in een of andere vorm blijven bestaan.’
Over de plannen voor wanneer de wapens zwijgen, spuit Netanyahu onduidelijkheid. Aan de ene kant heeft hij al aangegeven dat de Gazastrook wel degelijk nog door Palestijnen bewoond en bestuurd zal worden. Tegelijk sluit hij zowel Hamas als de Palestijnse Autoriteit, de enige twee Palestijnse politieke krachten die naam waardig, uit als toekomstige bestuurders. Begin januari stelde defensieminister Gallant dat Israël ‘militaire controle’ wil behouden. ‘Het lijkt erop dat het Israëlische leger een deel van de Gazastrook zal blijven bezetten’, vermoedt Leroy. ‘Dat kan een manier zijn om te verhinderen dat Hamas een overwinning kan uitroepen, maar het is enorm riskant. Als Israël straks een militaire aanwezigheid in de Gazastrook houdt, worden die Israëlische soldaten onmiddellijk een doelwit.’
Met zijn rug tegen de muur heeft Netanyahu ondertussen zijn laatste remmingen losgelaten. Waar hij voorheen steevast lippendienst bewees aan de tweestatenoplossing, presenteert hij zichzelf tegenwoordig als de man die het stichten van een Palestijnse staat altijd heeft bestreden. Het is het laatste stukje van zijn ooit zo uitgebreide electoraat dat de politieke overlever nog hoopt aan te spreken. Maar niemand gelooft dat Netanyahu dit overleeft. ‘Zodra dit voorbij is, zal de Israëlische maatschappij genadeloos zijn voor Netanyahu’, zegt Barkey. ‘Hij zal hiervoor politiek gekruisigd worden.’
