‘Waarom antisemitisme en antizionisme niet met elkaar verward mogen worden’

‘Het ernstig nemen van de kritiek op het Zionisme belangt niet alleen Israël aan’, schrijven Ayala Agranat, Michiel Dehaene en Anya Topolski van Een Andere Joodse Stem. Ze stellen scherp op het onderscheid tussen antisemitisme en antizionisme.

Twee maanden geleden organiseerde het Europees Parlement een conferentie “De toekomst van de Joodse gemeenschappen in Europa”. Dit evenement werd georganiseerd vanuit de stijgende bezorgdheid over de exodus van Joden uit Europa in reactie op het ‘nieuwe’ antisemitisme dat in de context van deze discussie wordt gelinkt aan groeiende vijandigheid tegenover de staat Israël en het Zionisme. Het is goed dat Europa het welzijn van haar Joden ter harte neemt. Maar we hadden graag gezien dat Europa zich met evenveel toewijding buigt over de vraag of Moslims en andere groepen zich in Europa thuis voelen.

Eén van de keynote sprekers op de Europese conferentie was Jonathan Sacks, voormalige Opper-Rabbijn van de orthodoxe gemeenschap binnen het Britse Gemenebest. Zijn volledige toespraak is online terug te vinden, maar we beperken ons hier tot zijn kernboodschap: “Antizionisme is het antisemitisme van onze tijd”. Deze uitspraak, je hoort ze niet enkel bij Sacks, is erg problematisch. Het zet simpelweg alle stemmen die Israël en de bezetting bekritiseren, waaronder ook veel Joodse stemmen, weg als antisemitisch. Daar komt bij dat de moedwillige begripsverwarring van antisemitisme en anti-Zionisme de aandacht wegleidt van een noodzakelijk debat over Zionisme.

De retoriek van Rabbijn Sacks is een echo van een politiek die specifieke groepen het zwijgen wil opleggen. Een nieuw dieptepunt in deze politiek is de ‘Anti-Semitism Awareness Act’ die in geen tijd door de Amerikaanse senaat op 1 december werd goedgekeurd en voorlopig wordt tegengehouden door het congres. De wet wordt gesteund door pro-Israël Joodse groepen zoals AIPAC (American Israel Public Affairs Committee), de Anti-Defamation League, de Joodse federaties van Noord-America en het Simon Wiesenthal centrum. Vele Amerikaans-Joodse groepen die kritisch zijn ten opzicht van Israël zoals Jewish Voice for Peace, zijn sterk tegen deze wet gekant. De wet institutionaliseert de link tussen antisemitisme en anti-Zionisme, aan de hand van een reeks voorbeelden waarin allerlei gevoeligheden worden vermengd. “Het joodse volk als collectief” en de staat Israël worden als inwisselbare categorieën gebruikt.

In plaats van toe te geven aan deze logica die kritische stemmen de mond snoert, zouden we de kritiek op het Zionisme net ernstig moeten nemen. Voor ons, leden van Een Andere Joodse Stem, valt de geschiedenis van het Judaïsme niet samen met 150 jaar Zionistisch denken. De identiteiten en verhalen die het Judaïsme bepalen zijn meervoudig en tegenstrijdig, en bevatten zelfs traditionele stemmen die expliciet antizionistisch zijn. Judaïsme en Zionisme zijn niet hetzelfde. En antisemitisme en anti-Zionisme evenmin.

Het gelijkstellen van antisemitisme en anti-Zionisme stelt het Zionisme als enkelvoudig en monolithisch voor. Het neemt het karikaturaal beeld over dat van het Zionisme wordt gemaakt in anti-Israël propaganda. Meervoudige vormen van Zionisme – politiek, religieus, cultureel – hebben in Palestina zeer verschillende en conflicterende realiteiten voortgebracht. Voor sommige was het de uitdrukking van een eeuwenoude Bijbelse gehechtheid aan het land.

Ten tijde van herhaalde pogroms en groeiend antisemitisme in Europa, was het een bevrijdingstheologie, een manier om te ontsnappen aan raciaal geweld en vervolging. Zionisme maakt ook deel uit van de geschiedenis van de vele Europese nationalismes met de bijhorende constructie van de Jood als de aangewezen andere. Het is ook onlosmakelijk verbonden met de erfenis van het Britse kolonialisme in het Midden-Oosten. Aan de ene kant bracht het Zionisme het verhaal van een exodus uit Europa. Aan de andere kant was het deel van de Europese uitbreidingsdrift in niet-Europese landen. Het was een reactie op eeuwen van onmacht en uitsluiting, maar het heeft tegelijkertijd ook de Palestijnen onderworpen aan agressieve vormen van uitsluiting en onteigening. In de woorden van Brian Klug: “de simplificering: ofwel onderdrukker of onderdrukte, kolonisator of gekoloniseerde, duivel of engel; met het Zionisme aan de zijde van de duivels, doet de geschiedenis geen recht.“

Oproepen tot kritische reflectie over Zionisme is iets helemaal anders dan Israël haar bestaansrecht als staat ontzeggen in een wereld die ook voor de rest gevormd wordt door natiestaten. Vandaag is er, meer dan ooit, nood aan een nieuwe verbeelding van de toekomst van de staat Israël. Om de weg vrij te maken voor de verbeelding van een alternatieve toekomst is het belangrijk om de verschillende vormen van Zionisme, die Israël tot op vandaag tekenen, zorgvuldig te ontrafelen. Al wie begaan is met de toekomst van de staat, moet de zwarte hoofdstukken uit Israëls geschiedenis onder ogen willen zien, moet het historische status quo achter zich laten, en het aandurven om een post-Zionistisch Israël te denken.

Het ernstig nemen van de kritiek op het Zionisme belangt niet alleen Israël aan. De rest van de wereld heeft zijn eigen deel van militante vormen van nationalisme die de gevaarlijke illusie hoog houden dat we landen kunnen bepalen en verdedigen vanuit het standpunt van één volk, één taal, één religie. Ook in Europa floreert de misleidende gedachte dat zuiver gedefinieerde en monolithische identiteiten stabiliteit zullen brengen in onze verwarrende wereld.

Een nederig begin voor de droom van een alternatief Israël, ver weg van het geweld en de onrechtvaardige bezettingspolitiek, zou vorm kunnen krijgen in het erkennen van de Naqba, de catastrofale onteigening van land, de vernietiging van huizen en dorpen, en emotionele ontworteling van 700.000 Palestijnen in 1948. Dergelijke erkenning is een eerste stap naar verzoening en een noodzakelijke stap om de voortdurende onteigeningslogica te doorbreken. In onze meest hoopvolle momenten, zouden we graag willen geloven dat Israël kan uitgroeien tot een vruchtbaar laboratorium voor het denken en verbeelden van de post-nationale staat.

Ayala Agranat, Michiel Dehaene en Anya Topolski zijn lid van Een Andere Joodse Stem.