Waarom afzetting van Netanyahu in Israël niet zonder gevaar zou zijn

De Verenigde Staten willen Benjamin Netanyahu weg. Maar een vroegtijdige machtswissel in Israël zou heel wat risico’s met zich meebrengen.

Nadat Israël wekenlang het Amerikaanse advies om meer voorzieningen te treffen voor burgers in Gaza in de wind had geslagen, kwam er op 14 maart een omslag. Chuck Schumer, de meerderheidsleider van de Senaat en een van Israëls meest fervente aanhangers in de Democratische Partij, beschuldigde premier Benjamin Netanyahu ervan ‘de weg kwijt te zijn’ en ‘te bereid te zijn om de dodentol onder burgers in Gaza te tolereren, waardoor de steun voor Israël wereldwijd naar een historisch dieptepunt wordt geduwd’. Heel opvallend daarbij was dat Schumer, die Joods is, opriep tot vervroegde verkiezingen in Israël. Kort daarna onderschreef president Joe Biden die boodschap en noemde de opmerkingen ‘een goede toespraak’.

Amerikaanse presidenten hebben al vaker heftige ruzies gehad met Israëlische premiers. Maar het is moeilijk om een moment te bedenken waarop de bewoner van het Oval Office zo dicht in de buurt kwam van het publiekelijk goedkeuren van de afzetting van de verkozen Israëlische premier. Drie dagen later noemde Netanyahu de opmerkingen van Schumer ‘totaal ongepast’ en stelde dat een verkiezing ‘het land voor minstens zes maanden zou verlammen’.

Vervroegde verkiezingen

Op het eerste gezicht lijkt het doel om Netanyahu af te zetten eenvoudig. Volgens een recente enquête wil meer dan 70 procent van de Israëli’s dat de verkiezingen worden vervroegd ten opzichte van de geplande datum eind 2026. Rivalen van Netanyahu, onder wie Benny Gantz, een lid van zijn oorlogskabinet, zijn actief aan het manoeuvreren, met name door rechtstreeks met de Amerikaanse regering te praten.

Maar de mechanismen achter een machtswissel in Israël zijn ingewikkeld. In het meest waarschijnlijke scenario komt er een overgangsperiode van drie maanden, waarin Netanyahu nog steeds de leiding heeft en nog minder beperkt wordt door coalitiepartners en pragmatische leden van het huidige oorlogskabinet. Die periode zou kunnen samenvallen met anarchie in Gaza, een mogelijke invasie van Rafah in het zuiden van Gaza en misschien ook een opleving van geweld met Hezbollah in het noorden en met Palestijnen op de Westelijke Jordaanoever. Dat zou tot nadenken moeten stemmen.

Motie van wantrouwen

Er zijn drie belangrijke manieren om een Israëlische regering te vervangen. Ten eerste door het aftreden van de premier. Ondanks het feit dat hij Israël in een van zijn meest sombere periodes heeft geleid, is Netanyahu niet van plan om af te treden en is hij ook niet geneigd om vervroegde verkiezingen uit te schrijven. Ten tweede kan de Knesset, het parlement, de premier vervangen door middel van een ‘constructieve’ motie van wantrouwen. Het zou niet genoeg zijn als een meerderheid van de Knessetleden tegen de premier stemt: ze zouden ook voor zijn vervanging moeten stemmen. Bij de laatste verkiezingen, in november 2022, won het blok dat Netanyahu steunt 64 zetels in de 120 leden tellende kamer. Er kunnen vijf potentiële rebellen zijn die zouden stemmen om Netanyahu af te zetten, maar de kans dat zij, samen met de hele oppositie, zich zouden verenigen rond een overeengekomen kandidaat is nihil.

De meest waarschijnlijke optie is dat een aantal overlopers van de coalitie zich bij de oppositie aansluiten in een stemming om de Knesset te ontbinden en vervroegde verkiezingen te houden. Het addertje onder het gras is dat Netanyahu dan misschien nog drie maanden demissionair premier zou zijn, de kortste tijd die de wet toestaat voor een verkiezingscampagne.

Ultraorthodoxen

Wat gaat er nu waarschijnlijk gebeuren? Een bedreiging voor Netanyahu komt, paradoxaal genoeg, van de extremere elementen in zijn coalitie. De ultraorthodoxe partijen, die een pijler van zijn regering vormen, willen de vrijstelling van dienstplicht voor studenten van religieuze seminaries behouden. Maar tenzij de Knesset met nieuwe wetgeving komt, wat onwaarschijnlijk is in oorlogstijd, zullen de studenten dienstplichtig worden en zal hun overheidsfinanciering worden stopgezet door een gerechtelijk bevel. Hun vertegenwoordigers in de Knesset zouden dan wel eens uit de coalitie kunnen stappen. Ondertussen hebben de extreemrechtse nationalistische partners van Netanyahu gewaarschuwd voor twee ‘rode lijnen’: een akkoord over de vrijlating van gijzelaars met een lange wapenstilstand met Hamas in Gaza, of een scenario waarin Israël de controle over delen van Gaza overdraagt aan een veiligheidsmacht die op één lijn staat met de Palestijnse Autoriteit. Beide zouden voor hen onaanvaardbaar zijn.

Nationale Eenheid

De andere dreiging komt van de centristen, die erop staan dat de vrijlating van de gijzelaars prioriteit krijgt. Samen met het veiligheidsapparaat zijn zij voorstander van meer voorzieningen voor burgers in Gaza en het onderzoeken van de deelname van de Palestijnse Autoriteit daar. Meteen na de Hamasaanval van 7 oktober 2023 trad Gantz met zijn kleine partij Nationale Eenheid toe tot de noodregering onder Netanyahu. Nu stelt hij het gezag van Netanyahu openlijk ter discussie. Onlangs vloog hij naar Washington en Londen voor vergaderingen op hoog niveau, tegen de uitdrukkelijke wens van Netanyahu in. Yoav Gallant, de minister van Defensie en lid van de centrumrechtse Likoedpartij (die door Netanyahu wordt geleid), heeft onlangs vergaderingen van de veiligheidschefs belegd om een onafhankelijk standpunt te formuleren over een mogelijke wapenstilstand en een gijzelingsovereenkomst in Gaza.

Breuk

De risico’s voor beide mannen – en voor Israël – zijn groot. Volgens de meeste opiniepeilingen zou Gantz na verkiezingen de leider van de grootste partij in de Knesset worden en een nieuwe regeringscoalitie kunnen vormen. Maar als hij zou aandringen op vervroegde verkiezingen, zullen hij en zijn collega’s vrijwel zeker door Netanyahu worden ontslagen. Als de premier zijn machtige centristische rivalen vlak voor een stemming in de Knesset uit de regering zet, zou het resultaat een kabinet kunnen zijn dat meer dan ooit wordt gedomineerd door Netanyahu. Met andere woorden, voordat er een verlossende regeringswisseling plaatsvindt, zou Israël nog verder naar (extreem-)rechts kunnen afglijden.

In het ergste geval zou dat kunnen leiden tot een nog roekelozer aanpak van de hulp die Gaza bereikt, verdere onderdrukking op de Westelijke Jordaanoever, escalatie aan het noordelijke front met Hezbollah en een volledige invasie van Rafah met een nieuwe ronde burgerdoden. Dat zou tot een breuk tussen Israël en de VS kunnen leiden.
Daarom ook is de oppositie verdeeld over de beste timing voor een staking tegen Netanyahu. Aangezien de wintersessie van de Knesset op 7 april eindigt, kan er geen serieuze beweging in de zaak worden verwacht tot de Knesset eind mei weer bijeenkomt. ‘Dit is de meest afschuwelijke regering die Israël ooit heeft gehad’, zegt een vooraanstaand lid van Gantz’ Nationale Eenheidspartij. ‘Maar het zou nog erger zijn als we nu zouden vertrekken.’