Jörn Leonhard kan begrijpen dat veel mensen voor Oekraïne graag een snelle weg naar vrede zouden zien. Als hoogleraar West-Europese geschiedenis aan de Universiteit van Freiburg schreef hij enkele boeken over oorlog en de ‘kronkelpaden’ naar vrede. ‘Over een snelle vrede ben ik eerder pessimistisch, maar ik geloof wel dat vrede bereikt kan worden als je er vorm aan wilt geven.’
‘De aard van de oorlog bepaalt het einde’, schrijft u. Wat is de aard van de oorlog in Oekraïne?
Jörn Leonhard: Oorlogen zijn meestal hybriden waarin verschillende kenmerken elkaar overlappen. De Dertigjarige Oorlog was geen zuiver religieuze oorlog, maar ook een Europese statenoorlog. Voor Oekraïne is het een oorlog om nationale zelfbeschikking en integriteit, en daarom ook onderdeel van de eigen natievorming. Voor Rusland gaat het om het omgaan met zijn geschiedenis. Het verlies van het imperium heeft tot een soort fantoompijn geleid. Maar deze oorlog draait ook om de veerkracht van het Westen. En het is een oorlog over een veranderende wereldorde met afnemende zekerheden, zoals de visie van China of de reacties van India of Brazilië laten zien. Plotseling worden oude rekeningen gepresenteerd, van de erfenis van het kolonialisme tot de ongelijke behandeling van het Zuiden, en wordt de geloofwaardigheid van het Westen, van het liberale internationalisme, in twijfel getrokken. Een toekomstige vredesorde zal ook antwoorden moeten vinden op die vragen.
De drempel voor een staakt-het-vuren is lager dan voor een klassiek vredesverdrag.
Kan Oekraïne nog met wapens winnen?
Leonhard: De grote hoop was gevestigd op oorlogsbepalende technologieën uit het Westen, Leopard-tanks, drones, raketten, een groot offensief. Maar zelfs dat heeft niet tot een beslissing geleid. Wat we nu zien is een klassieke uitputtingsslag. Terugkijkend op de 19e en 20e eeuw wijst veel erop dat dergelijke oorlogen niet eindigen met duidelijke winnaars en verliezers, maar pas rijp zijn voor een diplomatieke oplossing als geen van beide partijen nog iets te winnen heeft op het slagveld. En ‘winnen’ betekent niet een klassieke overwinningsvrede, maar alleen een relatief betere positie aan het begin van vredesonderhandelingen.
Oorlogen kunnen nog langer duren omdat ze al lang aan de gang zijn, schrijft u.
Leonhard: Hoe hoger het aantal slachtoffers in historische oorlogen, hoe waarschijnlijker het was dat concessies zouden worden geïnterpreteerd als verraad aan de slachtoffers. In die zin werd de Eerste Wereldoorlog ook verlengd door het steeds toenemende aantal slachtoffers, omdat voor veel tijdgenoten alleen een zegevierende vrede die offers kon rechtvaardigen.
Een andere weg naar vrede is een derde partij die de oorlog van buitenaf kan beëindigen. Ziet u zo’n partij?
Leonhard: De kans op een relatief stabiele vrede hangt niet alleen af van de symmetrie van het conflict en de mate van internationalisering, maar ook van bemiddelaars. Ze moeten geloofwaardig zijn voor beide partijen, maar ook bereid zijn om actief in te grijpen en betrokken te blijven op de lange termijn. En daar zie ik niemand. Misschien Turkije, Brazilië of India? De afwezigheid van geloofwaardige bemiddelaars baart mij de meeste zorgen.
Lees verder onder de preview.
De oorlog kan ook op een laag pitje blijven staan.
Leonhard: Klopt. Veel conflicten na 1945 eindigden niet meer met klassieke vredesverdragen, maar met een VN-resolutie of een staakt-het-vuren onder klassieke vredesverdragen. Veel actoren willen de internationale wettelijke verplichting via een vredesverdrag omzeilen om hun opties na een conflict open te houden. De drempel voor een staakt-het-vuren is lager dan voor een klassiek vredesverdrag. Dat leidt vaak tot bevroren conflicten waarin de actoren de tijd gebruiken om zich te herbewapenen of om te wachten op een gunstige gelegenheid voor herzieningen. Het resultaat zijn bloedende grenzen die permanent weer tot hete conflicten kunnen leiden.
De afwezigheid van geloofwaardige bemiddelaars baart me zorgen.
De tijd moet rijp zijn voor vrede. Wat is er nodig om deze oorlog vredesrijp te maken?
Leonhard: Volwassenheid betekent dat beide partijen meer verwachten van een politieke oplossing dan van een voortzetting van de oorlog. Het gaat niet om de absolute categorieën van overwinning en nederlaag, maar om de relatieve kracht waarmee men uit dit conflict raakt – ook om iets te kunnen presenteren aan de eigen samenleving en zo de eigen geloofwaardigheid veilig te stellen. Pas als dat moment is aangebroken, gaat er een venster open voor diplomatie. Ik zie het nog niet gebeuren.
