Voorpublicatie: Koninklijke panda-diplomatie, van Copenhagen Zoo tot Pairi Daiza

Voor de coronarcrisis gold China als ‘de kip met de gouden eieren’ waarin westerse landen zeer graag wilden investeren. Zo ook Europese monarchieën, die hun vorsten enthousiast inzetten om zaken gedaan te krijgen in Peking. In zijn boek ‘Monarchie, koningshuizen in Europa vanaf 1940, geschiedenis, uitdagingen en overlevingskansen’ vertelt Kemal Rijken onder meer over koninklijke China-reizen en de ratrace om lease-panda’s.

De Ridderzaal van kasteel Christiansborg in Kopenhagen is op 15 juni 2012 gevuld met in gala geklede mensen van Deense en Chinese komaf. De 72-jarige koningin Margrethe II, de gastvrouw van het galadiner, draagt een wit-turquoise jurk en op haar hoofd de zogenoemde Turquoise Daisy Bandeau. Naast haar zit Hu Jintao, de president van de Volksrepubliek China waarmee Denemarken graag de vriendschap wil uitdiepen. Dit is het allereerste Chinese staatsbezoek aan het land, een historische gebeurtenis die de media op de voet volgen – het banket en andere programmaonderdelen worden direct uitgezonden op televisie. Margrethe verwelkomt de president en zijn echtgenote namens het Deense volk. ‘We zijn ervan onder de indruk hoe China met toewijding en vasthoudendheid de afgelopen drie decennia op zoveel gebieden grote vooruitgang heeft geboekt.’ Hiermee doelt ze op de economische groei van de Volksrepubliek, een van de voornaamste redenen waarom de Denen vandaag uitpakken. ‘De prinsgemaal en ik bezochten China in september 1979. Ons bezoek vond plaats op het moment dat Deng Xiaoping de doctrine van waarheid zoeken in feiten verhief tot officieel Chinees beleid. Het hielp de ijver en creativiteit van het Chinese volk om te zetten in grote vooruitgang.’ De koningin vertelt het land nog vele malen privé te hebben bezocht en verhaalt over de 350-jarige geschiedenis van de Deens-Chinese relatie.’ Ze wijst erop dat de samenwerking tussen beide naties op veel terreinen – zoals handel, milieukwesties, geneeskunde, technologie – sterk is toegenomen en hoopt dat die stijgende lijn wordt voortgezet.

 Aan het staatsbanket in Christiansborg gaan vele jaren van voorbereiding vooraf. Vanaf de eeuwwisseling heeft de Deense regering haar banden met China versterkt en in 2004 vroegen de Chinezen of ze op staatsbezoek mochten komen. Handel en invloed zijn voor beide landen de voornaamste drijfveren. Voor China is Denemarken interessant omdat het in de eu niet aan alle wetten en regels hoeft te voldoen, en voor Denemarken is de Chinese economie – met één miljard consumenten de grootste ter wereld – een goudmijn. Het Deense bedrijfsleven ziet kansen in deze snel groeiende markt. Hoewel de Deense regering er alles aan doet om de relatie te bevorderen – in 2008 sluiten beide landen ‘een strategische samenwerkingsovereenkomst’ – rijdt premier Lars Løkke Rasmussen die in 2009 in de wielen door de Dalai Lama te ontvangen. Het spirituele hoofd van het door China bezette Tibet pleit voor verregaande autonomie en wordt door Beijing als een oproerkraaier gezien. Een aantal ministeriële bijeenkomsten wordt afgezegd en het regime dreigt de relatie op een laag pitje te zetten. Om de zaak te redden neemt het Deense parlement een nota aan waarin staat dat Denemarken zich verzet tegen het verlangen van Tibet naar zelfstandigheid. Twee jaar later, tijdens het inkomende Chinese staatsbezoek, worden pro-Tibetdemonstranten door de Deense politie van de gasten weggehouden en worden Tibetaanse vlaggen hardhandig in beslag genomen – beide acties zijn in strijd met de Deense grondwet.

Koningin Margrethe bemoeit zich als constitutioneel monarch niet met deze of andere politieke kwesties. Voor haar is het Deense Chinaproject juist erg interessant. Zij en haar man Henrik zijn liefhebbers van Oost-Azië, niet in de laatste plaats omdat hij in Frans-Indochina is opgegroeid en zij als jong volwassene een lange reis maakte door het gebied. Hun belangstelling is oprecht en in 2012 halen ze Hu Jintao vol enthousiasme binnen. Er volgen een lunch op paleis Amalienborg, een bezoek aan de tentoongestelde kroonjuwelen in Slot Rosenborg en een boottocht in staatsjacht de Dannebrog. Ondertussen worden in zaaltjes overeenkomsten tussen Deense en Chinese bedrijven gesloten en tekenen de premiers een handelsovereenkomst.

In de media wordt het bezoek als zeer geslaagd gezien. Dat Hu Jintao met een ander lang zittend staatshoofd kan optrekken is volgens analisten een voordeel. De charmante Margrethe pakt hem in en de president nodigt haar uit voor een tegenbezoek.

Drukmiddel

In navolging van de Tibet-nota ontstaat in Denemarken een idee om reuzenpanda’s uit China te laten overkomen. Peking kent een lange traditie van het ‘schenken’ van panda’s – het ultieme bewijs van vriendschap – aan het buitenland en heeft er een speciaal fokprogramma voor, want sinds enige jaren moeten landen ze huren. Wie er een wil hebben moet aan strenge eisen voldoen. Zo moet het pandaverblijf perfect zijn, moeten de dieren goed verzorgd worden en kerngezond blijven. Landen of dierentuinen die een panda willen betalen per exemplaar jaarlijks één miljoen dollar aan huur. Mocht er een kleintje worden geboren, dan komt daar een ‘belasting’ van 400.000 dollar bovenop en moet het jong worden overgevlogen naar China. Verder gebruikt het politbureau de panda’s als diplomatiek drukmiddel: als de relatie met een gastland verslechtert, kunnen ze worden teruggehaald. In de Verenigde Staten gebeurde dit nadat de Dalai Lama een bezoek had gebracht aan president Barack Obama en er wapens waren verkocht aan Taiwan. Het kan ook anders. China hield ooit een beer voor Maleisië achter de hand, omdat het vond dat de Maleisiërs te weinig opschoten met een onderzoek naar een vliegtuigongeluk waarbij veel Chinezen omkwamen. Het onderzoek vlotte en de panda’s kwamen alsnog.

Directeur Steffen Stræde van de København Zoo omarmt het panda-idee. Niet alleen zullen de dieren publiekstrekkers zijn en inkomsten opbrengen, ook kunnen ze helpen bij het verstevigen van de band met China. Een akkoord over het uitlenen van panda’s moet echter op het allerhoogste niveau gesloten worden. Achter de schermen wordt hard gewerkt om dit vóór het staatsbezoek van de koningin aan China rond te krijgen. Stræde gaat in Amalienborg op de koffie met Margrethe en Henrik om hun te vertellen over het project, waar tevens een gloednieuw pandaverblijf aan verbonden is. Het gesprek is uitgebreid en het paar toont grote geestdrift en nieuwsgierigheid voor de dag. Ze willen van alles weten over de panda’s en het uitwisselingsprogramma. De audiëntie stimuleer Stræde in zijn zoektocht naar sponsors, die vooralsnog niet gesmeerd liep. Alles krijgt nu tractie: aan de vooravond van Margrethes reis bereikt de Deense minister van Buitenlandse Zaken met de Chinezen een akkoord. Twee panda’s zullen voor een periode van vijftien jaar naar Kopenhagen afreizen. Eenmaal daar moeten ze voor nakomelingen zorgen. Tijdens het staatsbezoek zal de koningin de Chinese president officieel vragen de panda’s te verhuren.

Mensenrechten

Op 24 april 2014 arriveert Margrethe in Beijing. Vijfendertig jaar eerder heeft ze haar eerste staatsbezoek aan de Volksrepubliek afgelegd en ontmoette ze de stokoude leider Deng Xiaoping, die na de dood van zijn voorganger Mao economische hervormingen doorvoerde. Ze nam destijds een zakendelegatie mee, bestaande uit zestien Deense bedrijven. De Chinese economie is anno 2014 onmiskenbaar gegroeid en hetzelfde geldt voor de Deense belangstelling: vertegenwoordigers van 161 bedrijven reizen mee met de vorstin. Ook het aantal bewindspersonen dat meekomt is opvallend. De Deense wet bepaalt dat de regering minimaal één minister stuurt als de koningin op officieel bezoek is in het buitenland, maar nu houden vier ministers haar gezelschap. In het jaar voorafgaand aan deze reis hebben vijftien Deense ministers China reeds bezocht. Vrijwel alles draait om economische belangen, die groeien: in 2013 bedroeg de handel met China 57 miljard kronen, een stijging van 12,4 procent ten opzichte van het jaar ervoor. De trip van Margrethe is dus hét moment voor de bv Denemarken om een slag te slaan.

Nadat ze is geland reist de koningin met haar gevolg naar het Tiananmenplein in Beijing, waar president Xi Jinping – de opvolger van Hu Jintao – haar opwacht. Er volgt een officieel onthaal met het Chinese volkslied en het Deense koningslied, en een inspectie van de erewacht. Op de tonen van communistische marsmuziek loopt Margrethe samen met de sterke man langs de militairen. Daarna volgt een intensief programma van vijf dagen met plechtigheden en bijeenkomsten die de handel met Denemarken moeten bevorderen. Over de schending van de mensenrechten in China zou naar het schijnt alleen achter de schermen worden gerept. Alles is koek en ei, en bij een van haar ontmoetingen met Xi verzoekt de koningin hem officieel om twee panda’s. De leider knikt en heft het glas op een bijzondere vriendschap. Het communisme mag weliswaar adellijke personen hebben vermoord, zoals destijds de Romanovs in 1917, in Beijing heeft het politbureau een zwak voor monarchen. Volgens de Chinese traditie moet de hiërarchie immers worden gevolgd en daarom moeten de hoogste leiders met elkaar spreken. Voor Xi is de koningin een aangename gesprekspartner omdat zij vanwege haar constitutionele positie nooit kritiek op hem uit. Voor de Denen is het zeker: de panda’s zijn geregeld. Critici menen echter dat de pandadiplomatie en de ‘kruiperigheid’ ten opzichte van China beschamend zijn. De komst van de bamboeberen is volgens hen een trap in het gezicht van alle Tibetanen en onderdrukte minderheden in de Volksrepubliek.

Intussen gaat het staatsbezoek gewoon door. Op de tweede dag wordt Margrethe rondgeleid door de Verboden Stad, waar ze licht geïrriteerd raakt omdat de beveiligers te dichtbij komen en haar zicht blokkeren. Ook heeft ze problemen met haar rug en moet ze vaak ergens op leunen – ze heeft wegens artrose al eens een staatsbezoek aan Chili moeten afzeggen. In de dagen daarna gaat het beter met de koningin, die per hogesnelheidslijn naar Nanjing reist en in Jiaxing de eerste steen voor een nieuwe lego-fabriek legt. Ze bezoekt bijeenkomsten met vertegenwoordigers van het bedrijfsleven en verschijnt op evenementen waar Deense producten worden gepromoot. De Chinezen zijn onder de indruk van de magie van de monarchie en omarmen de exotische mevrouw uit het verre Europa. Haar vijfdaagse trip eindigt in Shanghai, waar Margrethe met Henrik de meegereisde Deense pers te woord. Het waren ‘interessante dagen’ en ze zijn overal vriendelijk ontvangen, vertelt ze. Op de vraag of ze heeft nagedacht over de schending van de mensenrechten in China zegt ze: ‘Men kan altijd dingen denken, maar precies dit punt, zo heb ik altijd gevonden, is iets wat ik moet overlaten aan politici.’

Na afloop van Margrethes staatsbezoek gaat het Chinabeleid van de Deense regering door, maar er ontstaat ook discussie. Zo wordt een parlementaire enquête ingesteld over de omgang met de pro-Tibetaanse demonstranten, waaruit blijkt dat de autoriteiten hen in 2012 bewust hebben tegengewerkt. Dat zit het pandaproject echter niet in de weg: de dierentuin van Kopenhagen bouwt een verblijf waar de dieren terechtkunnen en in Denemarken gekweekte bamboe mogen eten. De onkosten worden gedragen door het bedrijfsleven.

Mediahype

In het voorjaar van 2019 is het zover: de panda’s arriveren. Een wekenlange mediahype over het mannetje Xing Er en wijfje Mao Sun moet het publiek lekker maken voor een bezoek aan het dierenpark. De hype komt tot een hoogtepunt met de officiële opening van het pandaverblijf. Niet koningin Margrethe, maar kroonprinses Mary en haar twee jongste kinderen Vincent en Josephine verrichten de openingshandeling. ‘Ik heb een panda gezien. Hij is heel donzig en schattig,’ zegt de achtjarige prins tegen verslaggevers. Mary weet hoe belangrijk China voor Denemarken is, het jaar daarvoor is haar man Frederik er nog naartoe gestuurd om kunst, design en voedsel te promoten. Inmiddels is China na de eu de grootste handelspartner van Denemarken. Toch rijzen er steeds meer vragen over de intenties van de communisten: misbruiken ze hun Deense vrienden niet en zo ja, hoe ver zullen ze gaan?

Het wordt er voor de Denen niet gemakkelijker op als de Amerikaanse president Donald Trump een handelsoorlog tegen China ontketent. Bij Europese bondgenoten dringt hij erop aan harder op te treden tegen het land. Denemarken blijft niet gespaard en moet buigen: het kabinet besluit dat nieuwe luchthavens op Groenland niet mogen worden gebouwd door Chinese bedrijven. Ook het razendsnelle 5G-netwerk mag niet worden uitgerold door het Chinese Huawei omdat de Chinese inlichtingendiensten het buitenland hiermee zouden kunnen bespioneren. De opdracht gaat zodoende naar het Zweedse Ericsson. De vele Sino-Deense handels- en samenwerkingsovereenkomsten blijven bestaan, evenals het pandaproject, maar de vraag is hoelang de Volksrepubliek nog salonfähig zal blijven.

Niet alleen leden van het Deense koningshuis maar ook die van andere Europese vorstenhuizen worden ingezet waar het om betrekkingen met China gaat. Midden jaren tachtig bracht de Britse koningin Elizabeth al een staatsbezoek aan de Volksrepubliek. Dat kon toentertijd als historisch kon worden gezien vanwege het Sino-Britse verdrag over de overdracht van kroonkolonie Hongkong, en omdat dit het eerste en enige Britse staatsbezoek aan het land was. Elizabeth schudde de hand van Deng Xiaoping, die nog kleiner was dan zijzelf. Er volgde een onderhoud met tolk in een aparte ruimte. Ze gaf geen krimp toen de bejaarde leider tijdens het praten een klodder speeksel in de spuugbak naast zijn stoel fluimde, een oude Chinese gewoonte. Meer aandacht was er voor prins Philip, die bij een bezoek aan het Terracottaleger in Xian tegen een Britse uitwisselingsstudent gezegd zou hebben: ‘Tegen de tijd dat je naar huis gaat heb je spleetogen.’ Ook vertelde Philip de jongen dat Beijing ‘afschuwelijk’ was. De Britse kranten berichtten uitgebreid over de flapuit, maar in China viel de publicitaire schade mee; de communisten waren vooral blij met het koninklijke bezoek.

Elio Di Rupo

Rond en na de eeuwwisseling volgen nog meer staatsbezoeken en handelsreizen naar China van Europese monarchen. Koningin Beatrix in 1999, in 2006 koning Carl XVI Gustaf van Zweden, groothertog Henri van Luxemburg en de Belgische koning Albert, de Spaanse koning Juan Carlos in 2007 en koning Harald van Noorwegen in 1997 en 2018; allemaal reizen ze naar de Volksrepubliek voor het veiligstellen en uitbreiden van de handel. En allen worden in de watten gelegd door het regime, dat zich prettig voelt bij lang zittende staatshoofden uit het Westen. De Belgische koning Albert II bezoekt eveneens het Terracottaleger. Hij vraagt om twee panda’s en krijgt die ook. In eerste instantie zijn ze bestemd voor de Antwerpen Zoo, maar uiteindelijk belanden ze in de Waalse dierentuin Pairi Daiza, niet toevallig in de thuisregio van de Franstalige premier Elio di Rupo. Het veroorzaakt ergernis bij Vlaams-nationalisten die hem ervan beschuldigen aan nepotisme te doen. Desalniettemin komen mannetje Xinhui (wat ‘schitterende ster’ betekent) en wijfje Haohao (wat ‘lief’ betekent) naar Wallonië. Albert’s zoon Filip zal in 2014 hun verblijf openen in het bijzijn van leider Xi Jinping. Voor België is dat een mooie buitenkans: zoals de Chinese traditie het betaamd zijn ‘de hoogste leiders’ nu samen om op ‘hun niveau’ te praten. Dat is goed voor de bilaterale banden en handelsbelangen. Ook beide echtgenotes zijn in het Franstalige dierenpark van de partij. Dat koning Filip in werkelijkheid geen macht bezit en dat Xi voor inhoudelijke zaken bij premier Di Rupo moet zijn, deert de Chinezen niet. Het gaat hen om de hoogste eer. Het bezoek smaakt Filip naar meer: een jaar later keert de koning met zijn gezin naar Pairi Daiza terug om de panda’s opnieuw te bewonderen.

De nieuwe generatie vorsten die begin jaren 2010 aantreedt, reist eveneens fanatiek naar China voor de belangen van hun land. Een van hen is koning Willem-Alexander, die volgens ingewijden bijzondere interesse in ‘het Middenrijk’ zou hebben. Zijn eerste inkomende staatsbezoek was dat van Xi Jinping, in 2014. Erg belangrijk, vindt Den Haag, want Nederland is de derde handelspartner van China en wil dat graag zo houden. Handel zou tot het interessegebied van de koning behoren. In het programma van het tegenbezoek, dat hij in 2015 met Máxima aan de Volksrepubliek brengt, is daarvoor veel ruimte geschapen. Is dit een staatsbezoek of een handelsreis, vragen journalisten zich van tevoren af. Er reist namelijk een zware handelsdelegatie met 144 Nederlandse bedrijven mee – de grootste naar China ooit. Het koningspaar zelf bereidt zich intensief voor op dit bezoek. Voordat hij wordt ontvangen op het Tiananmenplein, trekt hij een week lang met zijn gezin door het reusachtige land. Prinses Amalia raakt behept met het Chinavirus: zij zou na deze reis op haar Haagse middelbare school kiezen voor het bijvak Chinees, dat ze zonder grote problemen afrondt. In hoeverre ze het Mandarijn echt machtig is blijft vooralsnog koffiedik kijken.

 Op de eerste dag van het staatsbezoek is volgens een aantal meegereisde journalisten Willem-Alexander zichtbaar ontspannen. Dat is ook het geval tijdens de ontmoeting met leden van de Nederlandse gemeenschap, een vast programmaonderdeel bij ieder staatsbezoek. Tussen gewone mensen lijkt de koning het meest in zijn element. Koningin Máxima haakt op de tweede dag echter af vanwege een nierbekkenontsteking. Toch verschijnt ze ’s avonds aan het staatsbanket. Aan haar is niet te zien dat ze pijn heeft. In zijn toespraak stipt Willem-Alexander, die het ook over handel en duurzaamheid heeft, de mensenrechten aan, een heikele kwestie in de Volksrepubliek. Chinadeskundigen hebben dit niet zien aankomen – in 1999 hield koningin Beatrix om haar gastheren niet te tarten immers geen toespraak tijdens het staatsbanket in Beijing. Voor zijn toespraak krijgt Willem-Alexander applaus, want naar het schijnt dwingt het benoemen van principiële zaken in het openbaar in China respect af. Zelf zegt hij na afloop over zijn rede: ‘Ik weet natuurlijk ook niet precies hoe dat landt, het is een zaak van lange termijn in een snel groeiend, fascinerend land.

Na het staatsbanket vliegt Máxima terug naar Nederland, waar ze wordt opgenomen in het ziekenhuis. Haar man reist alleen verder. Anders dan bij de staatsbezoeken van zijn moeder staan er bij hem weinig toeristische hoogtepunten op het programma. Geen bezoek aan de Verboden Stad, de Grote Muur of het Terracottaleger. Wat gebeurt er wel? De koning is terug te vinden op bijeenkomsten in conferentieoorden en grote hotelzalen waar het draait om handel, innovatie, landbouw en duurzaamheid. Voorafgaand aan het bezoek zijn al handelscontracten en -overeenkomsten voorbereid. Het tekenen daarvan gebeurt in het bijzijn van Willem-Alexander. Ook ondertekenen beide landen verschillende intentieverklaringen en samenwerkingsverdragen, waaronder een akkoord voor de komst van twee reuzenpanda’s. De vorst heeft er bij Xi officieel om gevraagd en die heeft zijn toestemming gegeven. Tevens is er een bezoek aan het online imperium Alibaba.

Het staatsbezoek eindigt in Shanghai, waar Willem-Alexander – net als zijn Deense collega – een persgesprek houdt. Hij staat stil bij de nierbekkenontsteking van Máxima. Zij maakt het goed. ‘Ik moet wel zeggen dat ik zeer veel respect heb voor mijn vrouw en de manier waarop ze in het eerste weekend met hoge koorts gezegd heeft: het is een griepje, ik ga gewoon door.’ Commentatoren na afloop van het bezoek hun bewondering voor de koning, die volgens hen in balans is gebleven: publiekelijk werden de gastheren door hem overladen met complimenten, maar tegelijkertijd wees hij hen op het respecteren van de rechtstaat en de mensenrechten. In tegenstelling tot andere vorsten ging hij gevoelige onderwerpen niet uit de weg. Toch heeft hij de kip met de gouden eieren – China – voor zijn land niet geslacht.