Voormalig crisisdiplomaat Robert Serry: ‘Zolang Poetin leeft, komt er geen vrede tussen Rusland en Oekraïne’

Robert Serry’s leven is intens verbonden met Oekraïne en het Midden-Oosten. Als voormalig crisisdiplomaat denkt hij ook nu nog mee over een diplomatieke oplossing. ‘We leven nu al in een nieuwe wereld.’

Iets meer dan tien jaar geleden was Robert Serry in Gaza. Hamas en Israël hadden net een maand lang oorlog gevoerd, de Gazastrook lag in puin – toen al. Als VN-gezant voor het vredesproces in het Midden-Oosten vergezelde Serry toenmalig secretaris-generaal Ban Ki-moon. ‘We gaan dit opnieuw wederopbouwen, in de wetenschap dat het over enkele jaren weer vernietigd is, zei hij me.’ Serry zucht. ‘Hij heeft jammer genoeg gelijk gekregen.’

Tijdens zijn VN-tijd in het Midden-Oosten bemiddelde Serry bij maar liefst drie oorlogen tussen Gaza en Israël. Ook met Oekraïne heeft hij een opmerkelijke band: hij was Nederlands eerste ambassadeur, leerde er zijn echtgenote kennen, en brengt er ook nu nog een aanzienlijk deel van zijn tijd door. Met OpenDoorUkraine leidt hij tegenwoordig zelfs een organisatie die geld inzamelt voor humanitaire hulp en wederopbouw.

Ook nu laat het diplomatieke wereldje hem niet los. Wanneer we hem spreken, is hij net terug van het Doha Forum, de jaarlijkse conferentie in Qatar waar de diplomatieke fine fleur present tekent. Hij is ook opnieuw betrokken bij het zogenaamde track two-overleg tussen Israëli’s en Palestijnen: informele gesprekken waarbij betrokkenen onder de waterlijn onderhandelingsscenario’s aftoetsen. ‘In de meeste gevallen leidt het tot niets’, geeft hij eerlijk toe. ‘Toch vind ik dat je het moet blijven proberen. Er is altijd een mogelijkheid dat zo’n track two uiteindelijk een stukje van de puzzel wordt.’

Serry: ‘Mag ik u een amusante anekdote vertellen? Tijdens het Doha Forum was er een live-interview met Sergej Lavrov, de Russische buitenlandminister. Hij werd echt op de rooster gelegd over Syrië en vond dat uiterst onaangenaam. Op een bepaald moment vroeg hij zelfs of de interviewer niet eens over Oekraïne wilde praten.’

Wat leert u daaruit?

Robert Serry: Dat ook Rusland totaal verrast is door de val van het Assadregime. In dat interview, de dag voordat Damascus uiteindelijk zou vallen, noemde Lavrov de rebellen nog ‘terroristen’. Hij riep toen nog op om het conflict te de-escaleren en een of andere resolutie van het Astana-vredesproces te implementeren. (droog:) Veel geluk daarmee.

Is de val van Assad een streep door de rekening van Rusland?

Serry: Syrië is cruciaal geweest voor Poetin. In 2014 voelde hij zich vernederd na de Maidanrevolutie. Hij wilde tonen dat Rusland weer terug was op het wereldtoneel. En hij heeft succes gehad. Heel wat leiders vonden het prima dat Rusland zich mengde in Syrië, omdat Amerika zo aan invloed verloor. Rusland verstevigde zijn militaire basis in de Middellandse Zee en hielp Assad met meedogenloze luchtbombardementen de opstand neer te slaan. Dat alles is nu in één klap weg. Voor Rusland is dit toch vernederend gezichtsverlies.

Welke bredere gevolgen ziet u?

Serry: De val van Assad hertekent de dynamiek in de regio. Doordat Assad wegvalt, kan Iran zijn Libanese bondgenoot Hezbollah niet meer bevoorraden over land. Hezbollah heeft in Syrië tegen die rebellengroepen gevochten, wat toch geen goed teken is voor hun toekomstige relatie. Ook aan Amerikaanse en Israëlische kant is er grote bekommernis over het nieuwe regime.

Midden-Oostenexperte Brigitte Herremans: ‘Natuurlijk is Syrië nog niet veilig’

Spreekt hier een voormalig crisisdiplomaat? Of toch eerder een Oekraïensgezinde activist?

Serry: Om eerlijk te zijn: iets ertussenin. (glimlacht) Als voormalig crisisdiplomaat zit oproepen tot de-escalatie mij in de genen. Maar in Oekraïne ben ik natuurlijk betrokken partij. Al heb ik ook daar nog tot de vooravond van de Russische invasie track two-onderhandelingen gevoerd om het Minsk-vredesproces weer op gang te krijgen.

Geloofde u nog dat de Minsk-akkoorden gered konden worden?

Serry: Het was net voor de oorlog duidelijk dat de Russen Minsk dood hadden verklaard. Maar zelfs dan nog geloofde geen enkele van de Russische experts dat er een algemene invasie zou komen. Ze waren het erover eens dat een grote oorlog rampzalig zou zijn, zowel voor Rusland als voor Oekraïne.

Wat zegt het over Rusland dat het die invasie toch is gestart?

Serry: Het wijst erop dat Poetin maar heel beperkt geadviseerd wordt. Hij luistert enkel nog naar de siloviki, de mannen uit zijn veiligheidsapparaat. Zijn blik op Oekraïne is zodanig verengd dat hij echt geloofde dat het Russische leger in vier dagen tijd in Kiev zou staan. Een Oekraïne dat aansluiting zoekt bij Europa is een bedreiging voor zijn eigen machtspositie. Terwijl Europa – laten we eerlijk zijn – natuurlijk helemaal niet op Oekraïne zat te wachten.

Heeft het Westen een fout gemaakt door Oekraïne aan zich te willen binden?

Serry: Nee, want anders hadden we Oekraïne gewoon in de steek gelaten. Maar we zijn natuurlijk nooit echt duidelijk geweest. De belofte om Oekraïne ooit lid te maken van NAVO is een heel slecht besluit gebleken. We hebben toen eigenlijk ‘nee’ gezegd tegen Oekraïne, maar toch een vage belofte gemaakt.

Maakt NAVO opnieuw fout met Oekraïne? ‘Poetin heeft geen extra motivatie nodig’

Vindt u dat wij nu wel duidelijk zijn?

Serry: Eerlijk gezegd: nee. Het definitieve antwoord komt volgend jaar. Ik verwacht dat de oorlog volgend jaar op een of andere manier zal eindigen. Nu Donald Trump president wordt, zullen de Amerikaanse wapenleveringen verminderen. Europa kan dat gat niet vullen. De grote vraag is natuurlijk of het Westen überhaupt bereid is om veiligheidsgaranties te geven. Ik ben ervan overtuigd dat president Volodymyr Zelensky in staat is om het einde van de oorlog te verkopen aan het Oekraïense volk als hij op de een of andere manier geloofwaardige veiligheidsgaranties krijgt.

Kan er een akkoord komen zonder Amerikaanse veiligheidsgaranties?

Serry: (zucht) Niet echt.

Dat wordt nog een probleem.

Serry: Het is nochtans nodig. Oekraïne is oorlogsmoe. Veel soldaten die na zo veel vechten dan toch even kunnen uitblazen, komen niet meer terug. Dat is een veeg teken. Bovendien betekent een staakt-het-vuren nog geen vrede. Zolang Poetin leeft, komt er geen vrede tussen Rusland en Oekraïne.

Wat maakt u van Bidens Oekraïnestrategie?

Serry: Ik heb ergens begrip voor zijn bezorgdheid over escalatie. Maar als dat betekent dat je telkens te laat en te weinig wapens levert aan de Oekraïners, moet je je toch afvragen wat de strategie is. De grote fout van het Westen is dat we nooit een einddoel hebben gedefinieerd. Het is voor mij een bevreemdende ervaring, maar ik ben niet geheel ontevreden dat Trump verkozen is.

Hoe kijkt u naar Bidens beleid tegenover Israël?

Serry: Ook daarover ben ik zéér kritisch. Minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken heeft zich het voorbije jaar als een soort freelance consultant gepresenteerd tegenover premier Benjamin Netanyahu: veel plannen, maar hij verbond er nooit consequenties aan. Dat was in mijn tijd wel even anders. Toen zeiden de Amerikanen op een bepaald moment tegen Netanyahu: de oorlog eindigt nu. En dat gebeurde ook.

U hebt Netanyahu zelf meermaals gesproken. Welke indruk gaf hij u?

Serry: Hij presenteerde zich toen al als Mister Security. Alleen had hij nooit een oplossing. Hij escaleerde en de-escaleerde, maar slaagde er nooit in dat militaire overwicht in duurzame politieke oplossingen te verzilveren.

Waarom niet?

Serry: Netanyahu is altijd geobsedeerd geweest door Iran. Zijn prioriteit was altijd om vrede te zoeken met de andere Arabische landen, tegen Iran. Hij heeft nooit geloofd dat er een oplossing tussen Israël en Palestina kon komen. Voor Netanyahu zijn de Palestijnen tijdverlies.

Durft Netanyahu een aanval op het regime in Teheran aan?

Bent u verbaasd dat Netanyahu nog aan de macht is?

Serry: Aanvankelijk koesterde ik, en met mij vermoedelijk het overgrote deel van de Israëlische bevolking, de hoop dat Netanyahu’s rol na 7 oktober was uitgespeeld. De bevolking was woedend. En toch heeft hij die woede opnieuw kunnen keren.

Dat is toch niet te geloven?

Serry: De Israëlische bevolking is het zat. Ze zijn het beu om geconfronteerd te worden met een conflict zonder einde. Ze willen permanent change. Alleen gaat die permanent change niet in de richting van wat wij denken. Door altijd maar nieuw terrein te koloniseren, heeft Israël een hele schil rond Jeruzalem en elders langs de groene lijn opgebouwd, op de Westelijke Jordaanoever. Israëli’s wonen daar al generaties. Zij willen niet meer horen dat ze op bezet gebied wonen. Met de komst van Trump geloven ze dat ze die veranderingen permanent kunnen maken.

Denkt u dat een regering zonder Netanyahu anders geregeerd zou hebben op de Hamasaanval van 7 oktober?

Serry: Elke Israëlische premier zou op deze manier gereageerd hebben. Israël slaat altijd keihard terug na een aanslag. Dat gezegd zijnde is er binnen het Israëlische veiligheidsapparaat grote ongerustheid over wat deze ultranationalistische regering nastreeft. De indruk bestaat dat we afstevenen op een scenario waarbij Gaza weer gedeeltelijk wordt bezet en de Westelijke Jordaanoever gedeeltelijk geannexeerd.

Gelooft u zelf nog in een tweestatenoplossing?

Serry: Noteer dat ik een lange zucht slaak. Ik vrees dat het beleid van Netanyahu tot permanent conflict zal leiden. De Palestijnen gaan niet weg. De Arabische landen zullen hen niet opvangen, want dan werken ze mee aan de Israëlische kolonisering. Dan blijf je dus in een situatie waarin er voor Israël ook geen oplossing is.

Vooral bij jongeren is er in westerse samenlevingen nauwelijks begrip voor het Israëlische standpunt.

Serry: Ik begrijp hun woede en frustratie. Ik heb wel een groot probleem met jongeren die ‘Palestine from the river to the sea’ schreeuwen. Dat is letterlijk de Hamasleuze. Er wordt dan een ingewikkelde uitleg gegeven dat het eigenlijk om gelijke rechten gaat. Sorry, maar die uitleg overtuigt mij niet.

U was de eerste VN-gezant ooit om met Hamas te praten.

Serry: Zonder contacten met Hamas kun je als VN geen rol spelen bij onderhandelingen. Ik stelde wel altijd strikte voorwaarden: er wordt met geen woord over deze ontmoeting gerept. Ik wilde vermijden dat ze door mij te ontmoeten een vorm van erkenning kregen. Hamas heeft zich daar altijd aan gehouden.

Hoe schat u hun doelstellingen in?

Serry: Ik heb nooit veel illusies gehad over Hamas. Hamas heeft nog nooit een stap gezet waardoor de tweestatenoplossing een millimeter dichterbij is gekomen.

Omdat Hamas het doel heeft om Israël te vernietigen?

Serry: Officieel staat dat niet meer in hun handvest. Maar ik vermoed dat  het ongeveer daarop neerkomt.

Wat vindt u van de houding van Israël tegenover de VN?

Serry: Ik ben geschokt over hoe slecht de relatie tussen de VN en Israël is. Het is hoogst saillant om te moeten vaststellen dat de secretaris-generaal van de VN Israël niet eens binnen mag. Kijk, je kunt als VN enkel iets betekenen als je een min of meer beheersbare relatie met Israël hebt. Als je geen relatie hebt, kun je de ene straffe uitspraak na de andere doen, en bereik je uiteindelijk niets. Dat gezegd zijnde: deze oorlog is van een totaal andere aard. Ik wil niet kritisch zijn voor mijn collega’s.

Het Israëlische leger heeft tijdens zijn aanval op Zuid-Libanon zelfs op VN-blauwhelmen gevuurd. Dat is toch ongezien?

Serry: (knikt) De wereldorde die ervoor zorgde dat dit soort dingen niet gebeurde, bestaat nauwelijks nog. We leven nu al in een nieuwe wereld. En dan moet Donald Trump nog aan zijn tweede ambtstermijn beginnen.

Zowel tegen Netanyahu als tegen Poetin loopt momenteel een arrestatiebevel van het Internationaal Strafhof. Bemoeilijkt dat de situatie?

Serry: (denkt na) Ik heb hier zelf mee geworsteld toen ik voor de NAVO nog mee onderhandelde om het Macedonische conflict te beëindigen. Toen we het vredesakkoord van Ohrid tekenden, speelde het Joegoslaviëtribunaal met het idee om de Albanees-Macedonische leider Ali Ahmeti aan te klagen. Die wij nota bene zonet hadden ontwapend. Als het daarmee had doorgezet, was dat vredesakkoord wellicht nooit uitgevoerd. (wikt zijn woorden) Voor mij moet het recht zijn beloop hebben. Maar het helpt de diplomatie niet altijd vooruit.

Na het arrestatiebevel: diplomatieke ramp voor Netanyahu, maar dit ondermijnt ook het Strafhof