“Voor Al-Qaeda is het beter dat Osama Bin Laden dood is”

Knack sprak enkele weken geleden met CIA-veteraan Michael Scheuer die in zijn boek over Osama bin Laden een paar heersende opvattingen ter discussie stelt.

Tien jaar na 9/11 is Al-Qaeda nog altijd de beruchtste terreurorganisatie ter wereld. Maar kennen we Al-Qaeda en Osama Bin Laden wel? CIA-veteraan Michael Scheuer stelt in zijn boek Osama bin Laden een paar heersende opvattingen ter discussie.
Lang voor Al-Qaeda een begrip werd, en lang voor de ongelukkige term ‘ war on terror’ in het leven werd geroepen, maakte Michael Scheuer (59) al jacht op Osama Bin Laden. Als hoofd van het Bin Ladenteam van de CIA had hij de opdracht zoveel mogelijk informatie over de dissidente Saudi te verzamelen en geleidelijk aan het net rond hem te sluiten. Maar door de bureaucratische werkwijze van de CIA en de constante bemoeienissen van hoge functionarissen gaf Scheuer er na 22 jaar de brui aan. Hij verliet de Amerikaanse inlichtingendienst en begon te werken als onafhankelijk terroristenexpert en docent veiligheidsstudies aan Georgetown University.

Zijn interesse voor Bin Laden is gebleven. Dit jaar verscheen Osama bin Laden, een eigenzinnig en bijzonder kritisch boek over de meest gezochte man ter wereld. Meteen valt op dat het beeld dat Scheuer van Osama Bin Laden schetst niet strookt met het beeld dat de meeste experts en journalisten ophangen. Vroom, moedig, genereus, intelligent, charismatisch, geduldig, visionair, koppig, egalitair en vooral realistisch: zo omschrijft Scheuer de man die in het Westen de reputatie heeft van een religieuze gangster, een soort Arabische Al Capone. Het verbaast dan ook niet dat Osama Bin Laden Scheuers werk respecteert. In zijn laatste videoboodschap zei hij: ‘Als je ons wilt begrijpen, moet je Scheuer lezen.’

Scheuer zelf hecht weinig belang aan die ongewone lofprijzing. Dat hij de kwaliteiten van Osama Bin Laden erkent, verandert volgens hem niets aan zijn ultieme streefdoel: ‘helpen hem te begraven’. ‘We hebben er alle baat bij hem te zien en te begrijpen zoals hij echt is, en niet zoals zijn tegenstanders hem graag voorstellen.’

U omschrijft Osama Bin Laden als een realistisch man, die specifieke doelen nastreeft.
Michael Scheuer: Dat klopt. Osama Bin Laden beseft heel goed dat hij de Verenigde Staten onmogelijk kan verslaan met zijn relatief kleine organisatie. Daarom probeert hij moslims in de hele wereld op te ruien en aan zijn zijde te krijgen. Ten aanzien van de Verenigde Staten streeft Bin Laden drie duidelijke doelen na: het land financieel uitputten, het leger en de inlichtingendiensten zoveel mogelijk verspreiden zodat ze minder reserves en flexibiliteit hebben, en tot slot politieke onenigheid zaaien waardoor de VS uiteindelijk bondgenoten verliezen. Wat je ook van Bin Laden en zijn groepering denkt, ze nemen die drie doelen bloedernstig. Voortdurend evalueren ze wat ze al bereikt hebben en waar ze nog verder in moeten investeren.

Toch is hij in het Westen vooral bekend als een nihilist, die inzet op theatrale acties en die eigenlijk geen toekomstvisie heeft.
Scheuer: Die omschrijving hoor je inderdaad vaak. Maar ze is niet correct. De enorme hoeveelheid geschreven en audiovisueel materiaal van Al-Qaeda toont ondubbelzinnig aan dat Osama Bin Laden wel degelijk een politieke agenda heeft, en niet zomaar in het wilde weg opereert. Zo wil hij radicaal een einde maken aan de westerse inmenging in de moslimwereld en tegelijk zuiver islamitische regeringen oprichten. De acties van Al-Qaeda moeten in die context gezien worden.

In welke opzichten verschilt Al-Qaeda van andere terroristische groeperingen zoals die van Abu Nidal of de Rote Armee Fraktion?
Scheuer: Volgens mij is Al-Qaeda geen terroristische organisatie. Je beschouwt hen het best als een opstandelingengroepering, die ontstond tijdens de oorlog met de Sovjets. Hun focus ligt overwegend op logistiek, administratie, training en mediaoperaties. Ruim 80 procent van Al-Qaeda houdt zich bezig met de ondersteuning van gelijkgestemde moslims in bijvoorbeeld Jemen of Afghanistan. Slechts een minderheid neemt effectief deel aan de gevechten. De personen die 9/11 uitvoerden, behoorden tot een uiterst selecte groep, Al-Qaeda’s special forces, zeg maar.

Kijk, de duidelijkste manier om een onderscheid te maken tussen terroristen en opstandelingen is dat je terroristen vrij gemakkelijk kunt uitschakelen. Als we een groep als die van Abu Nidal op dezelfde manier hadden aangepakt als Al-Qaeda, was ze vrijwel onmiddellijk vernietigd. Al-Qaeda daarentegen houdt nog altijd stand, al 25 jaar. We horen regeringsleiders al tien jaar zeggen dat het nummer drie of vier van Al-Qaeda is uitgeschakeld. Toch blijft de beweging overeind. Want net als andere opstandelingengroeperingen die tegen een veel sterkere tegenstander vechten, investeert Al-Qaeda enorm veel energie in opvolging en planning.

Hoe gaat Al-Qaeda om met de democratische neigingen van islamistische bewegingen zoals Hamas, Hezbollah en de Egyptische Moslimbroederschap. Is er sprake van vijandschap?
Scheuer: Ik heb soms het gevoel dat we de persoonlijke animositeit van Ayman al-Zawahiri tegenover de Moslimbroederschap en omgekeerd verwarren met die van Bin Laden. Al-Zawahiri, een Egyptenaar, is van oudsher een felle criticus van de Moslimbroederschap. Hij staat bekend om zijn extreem intolerante houding tegenover andersdenkende moslims. Bin Laden daarentegen staat vrij open voor andersdenkende moslims en vindt het helemaal niet erg om met niet-Arabieren samen te werken. Zijn houding tegenover de Moslimbroederschap is veel minder negatief.

Wat Hamas betreft: sinds de VS Saddam Hoessein uitschakelden, kan Al-Qaeda de Palestijnse verzetsbeweging grotendeels omzeilen door eigen mensen Gaza, Syrië en Libanon in te sturen. Van daaruit zetten ze eigen netwerken op van mensen die trouw zweren aan Bin Laden. Meestal zijn dat ontgoochelde radicalen die uit de rangen van Hamas zijn weggehaald. En Hezbollah? Dat is eigenlijk een irrelevante organisatie voor Al-Qaeda. Als sjiitische verzetsbeweging hebben ze een totaal andere agenda.

Haat Osama Bin Laden het Westen en zijn waarden? Is hij, zoals sommigen beweren, erop gebrand het Westen te vernietigen?
Scheuer: Zeker niet. Osama Bin Laden is een defensieve vechter. In meer dan 800 pagina’s primaire bronnen heb ik nergens iets gevonden wat erop wijst dat hij het Westen wil aanvallen, omdat het de gelijkheid tussen man en vrouw respecteert, omdat het verkiezingen houdt, omdat het bepaalde vrijheden hoog in het vaandel draagt. Sterker nog: als Bin Laden zou regeren in Saudi-Arabië, dan zou hij volgens mij Canada of België niet aanvallen.

Amerikaanse presidenten hebben inderdaad beweerd dat Bin Laden ons haat voor wie we zijn, maar dat is niet zo. Weet je, toen Bin Laden opgroeide, spoorde Ayatollah Khomeini moslims aan om tegen het decadente Westen te vechten. Maar bitter weinig mensen waren toen bereid daarvoor hun leven op te offeren. Dat is nog altijd zo. Bin Laden weet heel goed dat hij weinig moslims achter zich zal kunnen scharen. Nee, Bin Laden reageert vooral op wat het Westen doet in het Midden-Oosten.

Was het niet onverstandig om de Verenigde Staten aan te vallen? Daardoor verloor Al-Qaeda zijn uitvalsbasis, trainingskampen en een deel van zijn leiderschap.
Scheuer: Het was een briljante zet. Heeft het door 9/11 dan geen zware klappen gekregen? Zeker. Heeft het zware verliezen geleden? Absoluut. Maar nu dreigen wij in Afghanistan een oorlog te verliezen. De kans is reëel dat Al-Qaeda samen met de taliban opnieuw een wereldmacht zullen verslaan. Politieke leiders zeggen nogal gemakkelijk dat Al-Qaeda’s basis is vernietigd. Maar in werkelijkheid is Al-Qaeda nog altijd actief in bepaalde gebieden in Afghanistan, bezit het een groot deel van Pakistan en bevindt het zich ook in Jemen, Irak, Somalië, de Levant en Noord-Afrika. Met zo’n geografische spreiding kun je moeilijk volhouden dat 9/11 een strategische mislukking was.

De oorlog in Irak daarentegen kwam als een totale verrassing. Wat betekende die oorlog voor Al-Qaeda? Scheuer: Het was een onverwacht geschenk. Bin Laden heeft altijd geprobeerd om moslims, en vooral Arabieren, ervan te overtuigen dat het Westen de islam beledigt door troepen te stationeren op het Arabische schiereiland en door onvoorwaardelijk Israël te steunen. Zo tracht hij zijn pleidooi voor een defensieve jihad te onderbouwen. En hoewel hij door 9/11 aan populariteit inboette, gaven wij hem wat hij zichzelf niet kon geven: een perfect rekruteringsmiddel. Als niet-islamitisch land belegerden we een islamitisch land, zonder dat er sprake was van provocatie. Bovendien werden seculiere wetten ingevoerd in plaats van goddelijke. Dat beantwoordde volgens Bin Laden perfect aan de religieuze voorschriften om een defensieve jihad te voeren. Vele andere moslims dachten daar net zo over.

Wat zal er volgens u gebeuren als de laatste Amerikaanse troepen Irak verlaten?
Scheuer: Toen de oorlog in Irak eenmaal uitbrak, stelde Al-Qaeda twee doelen voorop. Het eerste was de Irakezen helpen om een soennitisch bewind in te voeren. Dat werd in het begin bemoeilijkt en tot op zekere hoogte zelfs onmogelijk gemaakt door de excessieve en gruwelijke moordacties van Musab al-Zarqawi. De Al-Qaedatop was daar heel ontstemd over. In feite was Al-Zarqawi Al-Qaeda’s grootste vijand na 9/11. Als de Verenigde Staten hem niet hadden uitgeschakeld, dan hadden zij het ongetwijfeld gedaan. Maar als de laatste Amerikaanse troepen het land verlaten, zullen de soennieten alle hulp weer hard nodig hebben. En ze zullen die hulp aanvaarden van iedereen die ze kan geven. Met andere woorden: het religieuze doel van Al-Qaeda om een soennitisch bewind te realiseren loopt nog.

Het tweede doel van Al-Qaeda is een soort westelijke vluchtroute creëren, van Afghanistan door Irak naar de Levant. Dat proces is nu al volop aan de gang. Al-Qaedastrijders sijpelen druppelsgewijs binnen in Syrië en Libanon, en wat erger is, in de Palestijnse gebieden, waar ze dicht bij Israël zitten. Al-Qaeda’s operationele doel in Irak lijkt alvast bereikt.

Wat betekenen de democratische omwentelingen in de Arabische wereld voor Al-Qaeda?
Scheuer: Persoonlijk ben ik niet geneigd om de democratiseringsgolf in de Arabische wereld te overschatten. Het feit dat de belangrijkste islamitische groeperingen voorlopig buiten beeld blijven, geeft een vertekend beeld. Dat komt gedeeltelijk doordat de meeste reporters het Arabisch niet begrijpen. Maar de voornaamste reden is dat als de massa’s op het Tahrirplein in Caïro ‘islam is de oplossing’ zouden scanderen, ze onmiddellijk opgepakt zouden worden. Wellicht met steun van het Westen.

We mogen bovendien niet vergeten dat de islamitische groeperingen in die landen de enige actoren zijn behalve de regering en het leger die goed georganiseerd zijn. Om het land te besturen, heb je hen nodig. Het is met andere woorden gevaarlijk om de meningen van Engelstalige jongeren en Facebookpagina’s zomaar te extrapoleren naar 80 miljoen mensen of naar de hele regio. En stel dat sommige Arabische landen inderdaad democratisch worden en de mening van het volk weerspiegelen, dan ziet het er niet goed uit voor Israël en de Verenigde Staten. Het is duidelijk: wat er ook gebeurt in de Arabische wereld is vooral slecht nieuws voor het Westen, dat decennia lang tirannieke regimes heeft gesteund.

Waar staat Al-Qaeda sinds zijn ontstaan in 1988? Vele experts denken dat de organisatie sterk verzwakt en op sterven na dood is. Is het prematuur om dat te beweren?
Scheuer: Opiniepeilingen over de populariteit van Al-Qaeda of Osama Bin Laden zijn misleidend. Als je een betrouwbare en relevante indicatie wil van de populariteit van Al-Qaeda en aanverwante groeperingen, dan ga je beter na hoe moslims staan tegenover het Amerikaanse buitenlandse beleid in de islamwereld, de relatie tussen de Verenigde Staten en Israël of de invoering van de sharia in de politiek. Dan krijg je plotseling een heel ander beeld.

Heeft Al-Qaeda een toekomst na Osama Bin Laden? Wat zal er gebeuren als hij wegvalt? Scheuer: Voor de organisatie is het zelfs beter dat hij overlijdt. Beter een dode martelaar dan een slimme leider die de organisatie blijft beheersen. In ieder geval geloof ik dat Al-Qaeda zal blijven bestaan. Het bestaat al 25 jaar en heeft al vaker bewezen dat het verwoestende aanvallen kan overleven. De vraag is natuurlijk wie Bin Laden zal opvolgen. Het zou me verbazen als daar geen plannen voor klaarlagen. Persoonlijk denk ik niet dat het Al-Zawahiri zal worden. Hij is te dogmatisch en te onverdraagzaam om een multi-etnische en heterogene organisatie bijeen te houden. Hij zal vermoedelijk een overgangsfiguur zijn als Bin Laden sterft. Als hij toch de nieuwe leider wordt, dan zou dat wel eens nefast kunnen zijn voor de organisatie.

Wat vindt u het frappantst als u terugblikt op de enorme aandacht die Al-Qaeda krijgt sinds 9/11?
Scheuer: Dat we een vijand proberen te begrijpen zonder te lezen wat hij zegt. Momenteel baseren journalisten en experts hun analyses vooral op wat het Saudische bewind over hem beweert of wat voormalige Al-Qaedaleden zeggen. Maar als je een evenwichtig beeld wilt van Osama Bin Laden in plaats van de karikatuur die we van hem hebben gemaakt, moet je ook kijken naar wat Bin Laden zelf heeft gezegd. Dat lijkt me niet meer dan logisch. Tijdens de Koude Oorlog bespaarde het Westen kosten nog moeite om teksten en uitspraken te vertalen van Lenin, Stalin, Brezjnev, Kroetsjov… Daardoor waren we heel goed op de hoogte van wat de Sovjet-Unie van plan was of waarom het bepaalde zaken deed. Het contrast met de manier waarop we tegenwoordig Bin Laden en Al-Qaeda benaderen, kan niet groter. Nochtans: zolang we niet weten wat onze tegenstander motiveert, zullen we hem nooit verslaan.

DOOR CHAMS EDDINE ZAOUGUI