‘Ver weg van de aandacht van de Europese politici en de publieke opinie bevinden Syriërs zich in een steeds uitzichtlozere situatie’, schijft Willem Staes. In zijn jongste boek Niemandsland. Een reis dwars door de Syriëregio , stelt hij scherp op de grote problemen waar regio nog steeds mee te kampen heeft. ‘Syrië blijft de grootste vluchtelingencrisis ter wereld.’
Op 20 oktober publiceerde het Europees Asielagentschap (EUAA) nieuwe cijfers over het aantal asielaanvragen in de Europese Unie. Wat bleek? In augustus 2023 dienden 100.000 mensen een asielaanvraag in. Syriërs vormden opnieuw de belangrijkste nationaliteit, met 18.000 aanvragen. Het aantal Syriërs dat een asielaanvraag indiende verdubbelde zelfs ten opzichte van augustus 2022.
Deze cijfers bevestigden eerder onderzoek van het EUAA, waaruit bleek dat in de eerste helft van 2023 519.000 mensen asiel aanvroegen in Europa, een stijging met bijna een derde tegenover de eerste zes maanden van 2022 en een recordniveau sinds de vluchtelingencrisis van 2015-2016.
Mensen achter de cijfers
Maar wie zijn de mensen achter die droge statistieken? En waarom proberen Syriërs opnieuw in grote getale Europa te bereiken? Om een antwoord te vinden op die vragen, trok ik tussen augustus 2021 en maart 2023 door Syrië, Turkije, Libanon, Jordanië en Irak. De centrale insteek: Syriërs over hun eigen land en ervaringen laten vertellen. Al te vaak praten we immers over Syrië, maar niet mét Syriërs zelf. Hoewel dat het logische startpunt van elke discussie over Syrië zou moeten zijn, is dat na al die jaren nog steeds niet het geval.
Ik stelde er met eigen ogen vast hoe Syriërs meer dan ooit gevangen zitten in een “niemandsland”, tussen hamer en aambeeld: veilige terugkeer naar Syrië is onmogelijk, er is steeds meer vijandigheid en anti-Syrisch geweld in de buurlanden, en nauwelijks mogelijkheden tot legale migratie. Dat gebrek aan énig perspectief leidt er toe dat opnieuw grote aantallen Syriërs richting Europa trekken.
Ver weg van de aandacht van Europese beleidsmakers en de publieke opinie bevinden Syriërs zich in een steeds uitzichtlozere situatie. Veilige terugkeer naar Syrië, waar de oorlog voortraast en de martelkamers van het Assad-regime overuren draaien, blijft onmogelijk. De kans op een nieuwe militaire escalatie in grote delen van het land, waarbij enorme aantallen Syriërs moeten vluchten voor oorlogsgeweld, is reëel. In noordwest-Syrië werden alleen al in de tweede week van oktober minstens 53 mensen gedood bij hernieuwde bombardementen. 68.000 mensen sloegen op de vlucht voor alweer een nieuwe ronde van bombardementen. Turkije voerde de afgelopen weken ook grootschalige bombardementen uit in het noordoosten en blijft dreigen met een nieuwe militaire inval. Rapporten van de Verenigde Naties en van het Amerikaanse Pentagon waarschuwen ondertussen dat Islamitische Staat zich hergroepeert en op een comeback broedt, terwijl de veiligheidssituatie in de zuidelijke provincie Deraa er snel op achteruit gaat en er sinds augustus 2022 opnieuw sprake is van grootschalige burgerprotesten in de provincie Sweida.
‘Opvang in de regio’ is ondertussen steeds meer een wensdroom, of waanbeeld zo je wil, in landen als Libanon en Turkije. Syrische vluchtelingen worden er uitgespuwd door de publieke opinie en bij bosjes gedwongen gedeporteerd. De afgelopen jaren, vooral sinds 2019, is de politieke en publieke houding tegenover vluchtelingen in deze buurlanden radicaal omgeslagen. Te midden van een zware economische crisis in beide landen is er sprake van grootschalige arrestatiecampagnes, gedwongen deportaties, sociale spanningen en anti-Syrisch geweld, en een drastische inperking van de juridische rechten van vluchtelingen. De aardbevingen van 6 februari 2023, die grote delen van Zuid-Turkije en het noorden van Syrië in puin achterliet, verergerden bovendien het anti-Syrische klimaat in Turkije nog.
En ook de derde mogelijke oplossing waarover een vluchteling beschikt, hervestiging of andere legale migratiekanalen tot landen buiten de regio, wordt steeds moeilijker. Meer dan 777.000 Syrische vluchtelingen komen volgens de VN in aanmerking voor hervestiging. Maar in heel 2023 werden tot nog toe slechts 16.522 Syriërs hervestigd, een schamele twee procent van de mensen die daarvoor in aanmerking komen.
(Lees verder onder de cover.)
Beperkte ‘absorptiekracht’
Syrië blijft zo, al jaren, de grootste vluchtelingencrisis ter wereld. Hoewel er anno 2023 bijna een miljoen meer Syriërs op de vlucht zijn als het aantal Oekraïense vluchtelingen, is Syrië steeds meer een vergeten crisis geworden. Wegkijken van een crisis is echter niet hetzelfde als er een oplossing voor gevonden te hebben, zo bleek ook tijdens mijn reizen doorheen de regio.
Het vaak genoemde “model” van “opvang in de regio” kraakt en schuurt in zijn voegen. Het is steeds meer een luchtkasteel, een fata morgana die sommigen hopen te zien maar in werkelijkheid niet bestaat.
Een land als Turkije, dat op zijn eentje meer dan 3.5 miljoen Syriërs opvangt, heeft begrijpelijkerwijs weinig boodschap aan Europese analyses dat er een beperkte ‘absorptiekracht’ bestaat in Europa en dat Turkije dus best nog méér vluchtelingen opvangt in ruil voor wat extra geld. Alsof er sprake is van een onuitputtelijke absorptiekracht in een land als Libanon, dat wereldwijd het hoogste aantal vluchtelingen per capita van de bevolking huisvest en waar 1 op de 7 inwoners een vluchteling is.
Win-win-win
In plaats van holle frasen, zou het politici dus sieren om werk te maken van een kwaliteitsvolle “bescherming in de regio” agenda, en daar ook de nodige budgetten en politieke aandacht voor vrijmaken. Een beleid dat meer financiële middelen vrijmaakt voor een effectieve ‘bescherming in de regio’-agenda, in Syrië en elders.
Een beleid waarin België op internationaal niveau mee aan de kar trekt om het mondiale vluchtelingenregime te transformeren in een effectiever en legitiemer systeem, waar vluchtelingen en door vluchtelingen geleide organisaties een plek rond de tafel hebben waar beslissingen over hun toekomst worden genomen.
Een beleid waarin België een voluntaristische vluchtelingendiplomatie voert en een wereldwijde leider wordt in het afdwingen van een betere bescherming in de regio, en daarbij ook bereid is om via het ‘EU Global Human Rights Sanctions Regime’ sancties in te stellen tegen personen betrokken bij de gedwongen deportaties van vluchtelingen.
Een beleid ook waarin België op Europees niveau het voortouw neemt in de uitbouw van “durable solutions” compacts met landen die een groot aantal vluchtelingen opvangen. Tegenover een moratorium op gedwongen uitwijzigingen van vluchtelingen en een toename van het aantal tijdelijke verblijfs- en werkvergunningen voor vluchtelingen in landen van opvang, kan Europa een aantal incentives in het vooruitzicht stellen, zoals een verhoging van de Europese financiële steun aan lokale gastgemeenschappen, hervestiging van een significant hoger aantal vluchtelingen, en verdere economische samenwerking met de EU.
Op die manier kan een win-win-win situatie gecreëerd worden: een betere bescherming van vluchtelingen in de regio; een evenwichtigere verdeling van de verantwoordelijkheid voor de opvang van vluchtelingen en een verbetering van de situatie van lokale gemeenschappen in het land van opvang; en gecontroleerdere migratiebewegingen doordat vluchtelingen minder genoodzaakt zijn zich tot mensensmokkelaars te wenden.
Dergelijke investeringen bieden de beste hoop op een betere toekomst voor miljoenen vluchtelingen, in Syrië en elders. De geschiedenis hoéft zich niet per definitie steeds opnieuw te herhalen, maar ze kan alleszins wel een duwtje in de juiste richting gebruiken.
Willem Staes is expert Midden-Oosten bij 11.11.11. Zijn boek, “Niemandsland. Een reis dwars door de Syriëregio”, verscheen bij Uitgeverij Ertsberg (september 2023).
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier