Weg uit Hongarije: ‘Vluchtelingen opnemen? Zelfs de Hongaren willen hier niet blijven’

Van subtiele pesterijtjes tot brutale intimidatie: de Hongaars premier Viktor Orbán weet hoe hij de oppositie klein moet krijgen, zo ervoer onderzoekster Ilse Lazaroms in Boedapest.

In Hongarije is een sadistisch spelletje limbo bezig, zegt de Nederlandse onderzoekster Ilse Lazaroms in een bruine kroeg in centrum Utrecht. Ze is sinds twee maanden terug uit Boedapest, waar ze van februari tot juni aan het Institute for Advanced Study van de Central European University (CEU) onderzoek deed naar de joods-Hongaarse geschiedenis van het land. Daarvoor werkte ze ook al drie jaar voor die universiteit. ‘Ik was helemaal niet van plan om zo snel al terug te komen’, zucht ze. ‘Boedapest is een fantastische stad. Mijn dochtertje en ik hadden er zo’n fijne tijd.’ Maar ze zag geen andere uitweg. Sinds midden 2017 is de CEU loslopend wild voor de Hongaarse premier Viktor Orbán omdat de universiteit deels wordt gefinancierd door de Amerikaans-Hongaarse miljardair en Holocaustoverlever George Soros. Die wil wereldwijd democratie en mensenrechten promoten. En daar heeft Orbán, voorman van de ‘illiberale’ Europese beweging, een broertje aan dood.

Het spelletje limbo is de metafoor waarmee CEU-rector Michael Ignatieff beschrijft hoe Orbán zijn tegenstanders traag maar zeker kopje-onder duwt. ‘Orbán is een geduldig man’, weet Lazaroms. ‘Kijk naar hoe hij vluchtelingenorganisaties aanpakt. Hij doekt ze niet op, maar hij verbiedt hun om dichter dan vijf kilometer bij de grens te komen. Of neem zijn strijd tegen daklozen. Eerst sluit hij de nachtopvang, en dan voert hij een verbod in om te slapen op een bankje. En net zo vergaat het onze universiteit. Sinds eind 2017 moet ze aan allerlei voorwaarden voldoen, zoals de verplichting voor alle met buitenlands geld gefinancierde universiteiten om een campus in het buitenland te openen. Dat deed Ignatieff, in Wenen. En toch weigert Orbán al meer dan een half jaar om het document te ondertekenen dat ons toelaat open te blijven. Het ligt al van voor de zomer op zijn bureau.’

Ondertussen legde Orbán het stokje weer wat lager. Universiteiten moeten 25 procent belastingen betalen op de werkingsmiddelen van ‘promigratieopleidingen’. Een ongemeen harde klap voor de CEU, zegt Lazaroms. ‘Met name voor Ollive, het opleidingsprogramma voor migrantenstudenten dat werd georganiseerd als reactie op de vluchtelingencrisis. Dat is tijdelijk opgeschort, met een of andere boekhoudkundige smoes als verklaring. Daar is intern bijzonder veel kritiek op gekomen. Er is zo hard gevochten voor dat programma, dat was zo’n krachtig statement. Je kunt en mag zoiets toch niet laten schieten onder financiële druk. So what dat dit je een rib uit het lijf kost?’

Viktor Orbán wil ook af van genderstudies. Waarom?

Ilse Lazaroms: Hij noemt ze te klein om levensvatbaar te zijn, maar natuurlijk is zijn verzet puur ideologisch. Genderstudies willen volgens hem de man verdrukken en hebben een promigratieagenda. Aangezien genderstudies wortelen in de protestbewegingen van de jaren zestig en zeventig en een sterk internationaal netwerk hebben, kwam er erg veel protest, ook internationaal. Toch is de CEU haar Hongaarse accreditatie kwijt om nog genderstudies aan te bieden, en heeft de oudste universiteit van de stad, Eötvös Loránd University (ELTE), de studie van haar programma geschrapt.

Heeft Orbán geen redenen om zich bedreigd te voelen door een discipline die geworteld is in protestbewegingen?

Lazaroms: Uiteraard. Wij zoeken uit hoe maatschappelijke structuren en systemen mensen onderdrukken of arm houden. En veel belangrijker: we zoeken uit hoe je mensen meer gelijk kunt maken. Het is dus inderdaad logisch dat hij ertegen is. Maar de kritiek dat wij eerder activisten dan wetenschappers zijn, klopt niet. Wij volgen de geijkte methodologieën.

Welke druk ervaren academici in Hongarije?

Lazaroms: Een erg brutaal voorbeeld is de publicatie van een lijst van wetenschappers die actief zijn in ‘onnodige of onwenselijke’ academische disciplines, inclusief hun foto. Dat was een aanval op de Hongaarse wetenschapsacademie. Die bepaalde vroeger zelf waar het haar onderzoeksfondsen aan besteedde, zoals het hoort, maar voortaan zal de staat dat doen. Zo’n lijst publiceren is natuurlijk gevaarlijk. Die mensen zijn simpelweg gebombardeerd tot vijanden van het volk. Doorgaans is de druk subtieler, wat ze natuurlijk ook moeilijker aanwijsbaar maakt.

Hebben veel collega’s uw voorbeeld gevolgd?

Lazaroms: Vooral de buitenlanders vertrekken. Wij hebben meer flexibiliteit dan onze Hongaarse collega’s die vaak enkel Hongaars en Engels spreken. Het tragische is dat niemand weg wíl. Wat zou je ook? Boedapest is een ontzettend fijne stad. We leefden er in een heerlijke, creatieve, liberale bubbel. Maar zelfs daarin sloop de angst binnen.

Hoe somber bent u over de toekomst van de CEU?

Lazaroms: Ik vrees dat het eindspel is ingezet nu CEU liet weten dat alle opleidingsonderdelen die gefinancieerd worden met Amerikaans geld, in het acaemiejaar 2019-2020 zullen doorgaan in Wenen. Dat geldt immers voor bijna alle opleidingen.

Ik was al heel somder sinds de opschorting van Ollive. Dat heeft er echt ingehakt omdat het bewijst dat Orbáns tactiek werkt. Iedereen heeft begrip voor de moeilijke positie van rector Ignatieff, maar toch heeft hij bij elk van ons flink aan geloofwaardigheid ingeboet. Exact wat Orbán wil. Dat lelijke psychologische spelletje van hem ontneemt je alle waardigheid. De CEU kan stilaan geen enkele eerzame beslissing meer nemen. Moet ze de ‘eer’ aan zichzelf houden en vertrekken, of moet ze steeds dieper buigen om niet uit zijn spelletje limbo geflikkerd te worden? Het is een vernederend dilemma.

Hoe zou Hongarije veranderen zonder de CEU?

Lazaroms: Wenen heeft de CEU niet nodig, Boedapest wél. Een vertrek zou een enorme kapitaalvernietiging zijn – intellectueel, cultureel, sociaal, maar ook economisch. De omliggende wijken, met hun cafés en winkeltjes, leven ervan. En vergis u niet, er studeren vooral Hongaarse studenten aan de CEU. Die ontneem je hun ontwikkeling. Zo jaagt Orbán zelf de braindrain uit Hongarije aan. De laatste vijftien jaar zijn zo’n 900.000 Hongaren vertrokken, op zoek naar werk én meer vrijheid. Wie weg wil maar toch blijft, doet dat uit armoede of uit idealisme. Een bevriende arts moet dag en nacht werken in zijn ziekenhuis omdat steeds meer collega’s en verpleegkundigen vertrekken. Hij wil ook weg, maar wie zal dan voor zijn patiënten zorgen? Voor progressieve intellectuelen is blijven steeds meer een statement. (glimlacht wrang) Een cynicus zou zich kunnen afvragen of het wel zin heeft om Hongarije te dwingen vluchtelingen op te nemen. Als zelfs de Hongaren er niet willen blijven, waarom zij wel?

Waarom blijft Orbán dan zo populair? Bij de parlementsverkiezingen in april behaalde zijn partij Fidesz 48,8 procent van de stemmen, mét een uitzonderlijk hoge opkomst van 70 procent.

Lazaroms: Veel van mijn Hongaarse vrienden, zoals die arts, zijn ervan overtuigd dat de verkiezingsresultaten gemanipuleerd zijn. Orbán is zeker niet zo populair als in West-Europa wordt gedacht. Maar het is zonneklaar dat hij veel mensen weet te raken. De angst die hij aanspreekt en aanzwengelt, weegt blijkbaar meer door dan de economische malaise en de corruptie van de kliek rond Orbán. Het is verbazend dat die demagogie blijft werken in een land als Hongarije. Ze hebben dit toch al allemaal eens meegemaakt onder de communistische dictatuur?

Hoe verklaart u dat de massaprotesten uitdoven?

Lazaroms: Protestmoeheid. Je zou dagelijks op straat moeten komen. Maar mensen wennen op den duur aan die met ministapjes veranderende werkelijkheid. En terwijl zijn tegenstanders langzaamaan uitgeput raken, kan Orbán zich laven aan de groeiende schare gelijkgezinden. Je kunt Matteo Salvini, Marine Le Pen of Geert Wilders niet zomaar met Orbán vergelijken, maar ze vergroten op hun manier het draagvlak voor zijn illiberale politiek.

Salvini en Orbán hebben nochtans compleet tegenstrijdige belangen. Salvini eist een spreidingsplan voor vluchtelingen, Orbán maakt er een erezaak van om dat te kelderen.

Lazaroms: Ach, zulke inhoudelijke inconsistenties zijn in die kringen maar details. (lacht) De werkelijkheid is weinig belangrijk voor dit soort politici. Een Hongaarse overheidsfunctionaris filmde zichzelf onlangs in een Weense buitenwijk, fulminerend dat ‘als we niets doen dit ook kan gebeuren in Hongarije’. En ‘dit’ was het bekende riedeltje van verloedering, onveiligheid en islamisering. Maar die kerel stond in een schone, rustige wijk waar je alleen maar witte, rijke mensen zag! In het laatste restje progressieve media werd de man uitgelachen om zijn compleet feitenvrije hysterie, maar de achterban slikte het als zoete koek! Zover is het dus gekomen in Hongarije. Iedereen kan de leugen zíén, en toch geloven ze die. Wie zo makkelijk de waarheid kan negeren, die heeft heel, héél veel macht. Dat is heel zorgwekkend.

Wat vindt u ervan dat het Europees Parlement de ‘atoombomprocedure’ in gang heeft gezet tegen Hongarije? Dat kan leiden tot het schorsen van het Hongaarse stemrecht in Europese ministerraden.

Lazaroms: Natuurlijk is dit koren op de molen van Orbán. Nu kan hij de martelaar uithangen. Maar Europarlementslid Judith Sargentini (GroenLinks), die het rapport opstelde waarop het Europees Parlement zijn beslissing baseerde, heeft ook gelijk wanneer ze zegt dat niets doen óók koren op zijn molen is. Al is het symbolisch, het parlement doet tenminste íéts. De Europese Commissie kan Orbán echt raken. Als zij de geldkraan toedraait, zeg dan maar dag met het handje tegen een bloeiend Boedapest vol toeristen en bouwkranen. Zo toon je ook je tanden, maar wel zonder politieke steekspelletjes aan te gaan die bij voorbaat verloren zijn.