Viroloog Pierre Van Damme: ‘77 Nobelprijswinnaars hebben zich tegen de benoeming van Robert F. Kennedy verzet. Dat wil wel wat zeggen’

Nu Robert F. Kennedy de nieuwe Amerikaanse minister van Volksgezondheid is, zal ook Europa zich moeten wapenen tegen een tsunami aan fake news’, waarschuwt vaccinoloog Pierre Van Damme (Universiteit Antwerpen).

De nieuwe Amerikaanse minister van Volksgezondheid is een antivaxer. Op zijn website Children’s Health Defence maakt Robert F. Kennedy brandhout van vaccinatieprogramma’s. Die zijn volgens hem een gevaar voor de mensheid. Kennedy, een zoon van de vermoorde voormalige minister van Justitie Robert F. Kennedy, verspreidt al jarenlang aan de lopende band fake news. Zo beweert hij onder meer dat hiv niet de oorzaak is van aids.

En daar stopt het niet. Kennedy is nu van plan enkele vooraanstaande gezondheidsinstituten in de Verenigde Staten te kortwieken: het National Institute of Health (NIH), dat belangrijk geneesmiddelenonderzoek verricht, de Food and Drug Administration (FDA) die standaarden zet over geneesmiddelen, en de Centers for Disease Control and Prevention (CDC), die verantwoordelijk zijn voor onderzoek en surveillance van infectieziekten.

‘We mogen ervan uitgaan dat er in de komende tijd in de VS minder gevaccineerd zal worden’, zegt professor Pierre Van Damme, arts-vaccinoloog en directeur van het Centrum voor de Evaluatie van Vaccinaties (CEV) van de Universiteit Antwerpen. ‘Ook zullen farmaceutische bedrijven meer moeite hebben om vaccins op de Amerikaanse markt te krijgen. Bij de producenten heerst daarover grote ongerustheid. Ik hoop dat Europa snel wakker schiet en beseft wat de mogelijke gevolgen zijn. We moeten ons wapenen tegen een tsunami aan fake news.’

Verwacht u dat de VS vaccinatieprogramma’s zullen stopzetten?

Pierre Van Damme: De Amerikaanse vaccinatiecampagnes zullen niet zomaar worden stopgezet, denk ik. Mocht dat gebeuren, duiken er vrijwel onmiddellijk nieuwe epidemieën op van infectieziekten die tot nu toe goed onder controle zijn. Zoiets valt meteen op.

Ik verwacht eerder dat men alle promotie voor vaccinaties zal stopzetten, maar dat mensen er nog altijd voor zullen kunnen kiezen. Er zijn genoeg Amerikaanse ­wetenschappers die de waarde van vaccinatie kennen. De CDC, de FDA en het NIH zijn topinstellingen waarmee we graag en goed hebben samengewerkt. Ze zullen minder gefinancierd worden, maar daarom verdwijnen ze nog niet.

Ik verneem wel dat ze hun wetenschappelijke rapporten niet meer ­wereldkundig mogen maken. Het MMWR (Morbidity and Mortality Weekly Report van de CDC, nvdr) is vorige week niet uitgekomen, terwijl er belangrijk nieuws is over H5N1 in de VS. H5N1 is een vogelgriepvirusvariant die mogelijk gevaarlijk is voor de mens.

Is Kennedy volgens u een echte antivaxer?

Van Damme: Ja, zeker. Dat kun je afleiden uit zijn uitspraken over vaccins. Zo is hij ervan overtuigd dat hulpstoffen in vaccins gevaarlijk zijn en dat het mazelenvaccin autisme veroorzaakt bijvoorbeeld. Alle bekende mythes blaast hij via zijn kanalen nieuw leven in. Dat is problematisch. In 2021 werd hij zelfs van Instagram verbannen omdat hij er valse beweringen over het coronavirus zou hebben verspreid. 77 Nobelprijswinnaars hebben zich tegen zijn nominatie verzet. Dat wil wel wat zeggen.

Antivaxer en complotdenker: wie is Robert F. Kennedy, de nieuwe minister van Volksgezondheid in het team van Donald Trump?

Vindt u dat Europa iets moet ondernemen?

Van Damme: We moeten extra inzetten op het belang van vaccinatieprogramma’s en daar breed over communiceren op een positieve manier. Als wij in Europa goed blijven vaccineren, en de vaccinatiegraad in Amerika gaat er stevig op achteruit, dan veranderen de VS in een ‘placeboland’: we kunnen dan makkelijk vergelijken wat de gevolgen zijn van wel en niet vaccineren. Het is niet uitgesloten dat mensen de waarde van vaccins herontdekken zodra epidemieën – mazelen, kinkhoest, griep of covid – toeslaan bij Amerikaanse burgers en veel minder in Europa. In het beste geval wordt die situatie zelfs een eyeopener voor Europeanen.

Moeten we reageren op de theorieën en uitspraken van Kennedy?

Van Damme: We mogen onze energie niet verspillen aan het weerleggen van de theorieën van complotdenkers als Kennedy. Factchecken blijft noodzakelijk en waardevol, maar los daarvan is het belangrijk om onze eigen wetenschappelijk onderbouwde informatie naar buiten te brengen. Het stopzetten van factchecking op diverse socialemediaplatformen is bijzonder kwalijk. Het geeft complotdenkers extra munitie.

President Trump schrapte de Amerikaanse financiering van de Wereldgezondheidsorganisatie. Wat betekent dat voor de vaccinatieprogramma’s van de WHO?

Van Damme: Een vijfde van het budget van de WHO komt van de VS. Ze verliest dus in één klap haar grootste donor. Dat zal ongetwijfeld een impact hebben op de werking. Vermoedelijk zal het vooral voelbaar zijn voor bepaalde vaccinatieprogramma’s in armere landen, die via dat budget hun technische ondersteuning financieren. Mogelijk verdwijnen ook een aantal surveillanceprogramma’s voor infectieziekten in ontwikkelingslanden. Overigens doen heel wat Amerikaanse wetenschappers vrijwilligerswerk in de grote wetenschappelijke instituten, zoals de WHO. Ik stel vast dat ze niet langer aan internationale meetings mogen deelnemen. Dat komt niemand ten goede.

Zal de wereld minder vaccins ontwikkelen met een antivaxer aan het roer in de VS?

Van Damme: Wellicht niet. Onderzoek naar nieuwe vaccins gebeurt niet alleen in de VS, maar ook in Europa, India en China bijvoorbeeld. Er zullen misschien wel wetenschappers uit de VS vertrekken om in Europa hun werk voort te zetten. Ze zijn welkom.

Sinds de coronapandemie is ook in Europa de vaccinatietwijfel toegenomen.

Van Damme: Vaccinatietwijfel is al langer een aandachtspunt in Europa. Sinds 2015 – 2016 neemt de aarzeling toe, zeker bij jonge ouders. Covid heeft het vertrouwen nog een knauw gegeven, maar lang niet alleen wat vaccins betreft. Door de sociaal-economische instabiliteit, oorlogen en klimaatcrisis verliezen mensen het vertrouwen in de toekomst en in de manier waarop overheden met al die vraagstukken omgaan. Het zijn die overheden die vaccins aanbevelen en vaccinatieprogramma’s uitrollen. Daarom delen vaccins, meer dan andere geneesmiddelen, in de klappen.

We hebben te weinig zicht op hoe mensen met al die onzekerheden omgaan en in welke mate het hen beïnvloedt. We moeten haar hen leren luisteren. Wat vaccins betreft, is meer onderzoek naar attitudes en gedrag van mensen wenselijk: hoe staan we tegenover vaccins, waarom wordt er geaarzeld en door wie? Als we dat weten, kunnen we gerichter communiceren. Artsen en apothekers zouden ook beter moeten worden opgeleid om met vaccinatietwijfel om te gaan. De universiteiten hebben hier een belangrijke verantwoordelijkheid.

U kreeg tijdens de covidcrisis af te rekenen met hate speech. U had op een bepaald moment zelfs politiebescherming nodig. Hoe gaat het nu?

Van Damme: Het is nog niet helemaal voorbij. Tijdens de pandemie kreeg ik geregeld te maken met anonieme bedreigingen op sociale media, maar ik zit zelf niet op die platformen en heb dat niet zo gevolgd. Mijn kinderen en vrouw vielen daar wel op en dat kwam hard aan. Af en toe viel zo’n haatbericht ook in mijn mailbox, altijd anoniem. Ik krijg ze nog steeds, vooral als ik bepaalde uitspraken doe in de media. Naar mijn gevoel gaat het om enkelingen die me proberen te intimideren. Ik kan dat relativeren, ik slaap nog altijd even goed. Maar bij al te krasse haatmails dien ik altijd een klacht in.

U bent 65 jaar geworden. Denkt u soms aan stoppen met werken?

Van Damme: (lacht) Ik ben officieel met emeritaat sinds oktober 2024. Aan de Universiteit Antwerpen kunnen we dan nog vijf jaar aan de slag blijven. De ‘harde stop’ ligt op 70 jaar. Dat biedt me de mogelijkheid om nog directeur van Vaccinopolis te blijven en me te focussen op projecten die ik het liefst doe.

Overigens heb ik ook al een opvolger voor het CEV: Paolo Palma, een Italiaanse vaccinoloog – immunoloog – pediater die hier op 1 november 2024 als codirecteur begonnen is. Hij is zich aan het inwerken en Nederlands aan het leren. Tegelijk brengt hij nieuwe kennis binnen in ons centrum. We zijn samen betrokken bij de evaluatie van nieuwe vaccins die de overdracht van ziekteverwekkers verhinderen. Heel boeiend.

In Vaccinopolis, gespecialiseerd in het uitvoeren van klinische vaccinstudies en gehuisvest in het CEV, worden vaccins getest bij vrijwilligers. Welke studies staan er op stapel?

Van Damme: In 2025 zullen we twee nieuwe human challenge-studies uitvoeren in Vaccinopolis: de eerste over de transmissie van het griepvirus en de tweede over de evaluatie van een nieuwe generatie covid-19-vaccins. Vrijwilligers zullen daarvoor twee weken in quarantaine verblijven. Zonder vrijwilligers zijn er geen nieuwe innovatieve geneesmiddelen of vaccins. Wie interesse heeft, kan onze website raadplegen. We hebben echt vrijwilligers nodig.