Vijf jaar na de Brexit: ‘Keir Starmer hoopt dat hij niet tussen Washington en Brussel hoeft te kiezen’

Vijf jaar geleden verliet het Verenigd Koninkrijk de Europese Unie. De Britse politicoloog Simon Usherwood maakt de balans op en acht het mogelijk dat Donald Trump een hernieuwde toenadering tussen het VK en Europa probeert te verhinderen: ‘Hij zou de Britten kunnen uitzonderen van de invoerrechten die hij tegen de EU invoert.’

Precies vijf jaar geleden stapte het Verenigd Koninkrijk uit de EU. Sindsdien lijkt het alsof de Brexit een taboeonderwerp is geworden. Conservatieven en Labour vermijden het B-woord zo veel mogelijk.

‘Het is inmiddels duidelijk dat de Brexit niet het glorieuze moment was dat conservatieven en rechtspopulisten zoals Nigel Farage hadden beloofd’, zegt Simon Usherwood, politicoloog aan de Britse Open University en specialist in eurosceptische bewegingen.

‘Het heeft economische schade aangericht. Zonder de Brexit zou de Britse economie sterker zijn gegroeid. Ook Labour heeft geen interesse in het heropenen van een debat dat het eigen kamp diep heeft verdeeld. En zo zwijgen beide partijen het onderwerp dood. Gezien de enorme gevolgen van die uitstap is dat natuurlijk een merkwaardige situatie.’

Heeft de Brexit ook de Britse samenleving veranderd?

Simon Usherwood: Het wantrouwen tegenover politici is verder gegroeid. David Cameron heeft destijds een referendum uitgeschreven zonder dat hij een plan had. De dag erna trad hij af en verdween hij van het toneel. Dat zijn mensen niet vergeten. Daarnaast heeft de binaire logica van het referendum het al bestaande gevoel versterkt dat politiek alleen draait om winnen of verliezen, en dat compromissen er niet toe doen. Dat is slecht voor onze democratie.

Ook de onwaarheden die vooral de Leave-campagne verspreidde, hebben de democratie beschadigd. Denk aan de rode bus met daarop de bewering dat Londen wekelijks 350 miljoen pond naar Brussel stuurde. Of de belofte dat Britse bedrijven na de Brexit minder bureaucratische rompslomp zouden hebben. Is dat inmiddels rechtgezet?

Usherwood: Nee, er heeft geen grootschalige verwerking plaatsgevonden. Dat komt ook door de pandemie, die kort na Brexit uitbrak en alles overschaduwde. Nog erger is dat we nog altijd niet weten wat Brexit eigenlijk betekent. Iedereen heeft zijn eigen interpretatie, en daarmee ook zijn eigen idee over de richting die we na het vertrek moesten inslaan. Dat verlamt het land.

Labour-leider Keir Starmer, die ooit een ‘Remainer’ was, pleit nu voor een ‘nieuwe start’ in de relatie met de EU. Maar hij sluit een terugkeer naar de interne markt of de douane-unie uit. De herinvoering van het vrije verkeer van personen evenzeer. Waarom is hij zo voorzichtig?

Usherwood: Omdat dat politiek opportuun is. Ten eerste vreest Labour haar kiezers in het armere noorden van Engeland, die grotendeels vóór de Brexit stemden. In 2019 overtuigde Boris Johnson hen met de slogan ‘Get Brexit Done’, en Labour wil hen terugwinnen. Ten tweede zouden de positieve economische effecten van een terugkeer in de douane-unie of interne markt pas na de volgende verkiezingen zichtbaar worden, terwijl de onderhandelingen jaren zouden duren.

Wie is Keir Starmer, de nieuwe Britse premier?

Toch dringt Starmer aan op gesprekken met de EU. Maandag neemt hij deel aan de top van EU-regeringsleiders. In het voorjaar moet er een serieuze onderhandelingsronde komen. Wat is mogelijk binnen Starmers rode lijnen?

Usherwood: Ten eerste moet worden vastgesteld dat de toon is veranderd. Er wordt nu constructief gepraat. Een veterinair akkoord, dat gezamenlijke voedselstandaarden vastlegt, lijkt mogelijk. Beide partijen hebben ook veel interesse in nauwere samenwerking op het gebied van defensie. Maar zelfs op die terreinen zijn er veel open vragen. Ook omdat Starmer zelf nog niet precies weet wat hij wil. We hebben jarenlang over de Brexit gesproken, en toch is het niveau van het debat belabberd.

De Europeanen zouden de Britten ook graag opnieuw laten deelnemen aan het Erasmus-programma en stellen een mobiliteitsdeal voor, zodat jongeren in elkaars landen kunnen studeren of werken.

Usherwood: Dat is een goed voorbeeld van de fundamentele dynamiek van de onderhandelingen. Het voorstel kwam oorspronkelijk van de toenmalige regering van Rishi Sunak. De Britten wilden zo’n akkoord sluiten met afzonderlijke EU-landen, zoals Spanje en Frankrijk – zonnige bestemmingen die men in Groot-Brittannië als onproblematisch beschouwt. Maar de EU, die er altijd op let dat Londen niet alleen de krenten uit de pap pikt, reageerde met een voorstel voor een deal met álle lidstaten. Daardoor zouden ook jonge Bulgaren of Polen in Groot-Brittannië kunnen studeren of werken.

Op zich kwam dat voorstel grotendeels overeen met het Britse idee. Maar de rechtse Britse pers sloeg meteen alarm. Ze deed ten onrechte alsof de terugkeer van het vrije verkeer op de agenda stond en dat dit verraad aan de Brexit betekende. Starmer wees het voorstel daarop onmiddellijk af. Inmiddels wordt er opnieuw onderhandeld, maar beide partijen doen hun best om een zo onopvallend mogelijke naam voor het akkoord te bedenken.

Sinds de machtsovername van Donald Trump in de Verenigde Staten dreigt een wereldwijde handelsoorlog. Toch hoopt Starmer op een vrijhandelsovereenkomst met Washington. Brengt Trump de Britten en Europeanen dichter bij elkaar, of drijft hij hen uit elkaar?

Usherwood: Dat is schijn. De Amerikanen zijn in het algemeen niet geïnteresseerd in vrijhandelsovereenkomsten. Dat geldt zowel voor Trump als voor de meerderheid in de Senaat. Afgezien daarvan zijn beide mogelijk: Trump zou kunnen proberen een hernieuwde toenadering tussen de EU en het Verenigd Koninkrijk te verhinderen, bijvoorbeeld door de Britten uit te zonderen van de invoerrechten die hij tegen de EU invoert.

Anderzijds zou Starmer tot de conclusie kunnen komen dat Trump te onvoorspelbaar is, en zou hij om die reden kunnen kiezen voor een nauwere relatie met de betrouwbaardere Europeanen. Op dit moment is dat nog koffiedik kijken. Voorlopig hoopt Starmer dat hij niet tussen Washington en Brussel hoeft te kiezen.

Een meerderheid van de Britten beschouwt de Brexit inmiddels als een vergissing. Volgens peilingen staat 55 procent open voor een herintrede. De Poolse premier Donald Tusk spreekt zelfs openlijk over een ‘Breturn’. Zal er op korte termijn een ernstig debat over plaatsvinden?

Usherwood: Dat denk ik niet. Het zal minstens duren tot de volgende regeringswisseling, misschien zelfs een decennium, voordat we weten hoe de nieuwe relatie met het continent eruitziet. Grote stappen zijn alleen mogelijk als zowel de Tories als Labour het eens worden, zodat de Europeanen erop kunnen vertrouwen dat na de volgende verkiezingen de vooruitgang niet weer wordt teruggedraaid. Daar zijn we nog ver van verwijderd.

‘Het Verenigd Koninkrijk moet beseffen dat de Europese Unie een machtigere buur is’