‘Versoepel met mate’ en zeven andere coronalessen uit het buitenland

Nu de eerste coronagolf in het gros van de Europese en Aziatische landen onder controle begint te raken, is het tijd voor een voorzichtige analyse. Wat kan België leren van landen die de epidemie snel onder controle kregen?

1. Reageer snel

Zowat alle landen die de epidemie goed hebben aangepakt, namen vroeg maatregelen. Een van de meest opmerkelijke succesverhalen is dat van Vietnam, waar het virus ondanks het intens economisch verkeer met China nooit voet aan de grond kreeg. Tot nu toe eiste covid-19 er geen enkele dode. Ruim twee weken voor Wuhan in lockdown ging, voerde Vietnam al social distancing en strengere grenscontroles in. Ook Taiwan (429 bevestigde besmettingen, nauwelijks 6 doden) stuurde op 12 januari al twee epidemiologen naar Wuhan om het virus te bestuderen. Hun vaststellingen waren zorgwekkend genoeg voor de Taiwanese regering om onmiddellijk actie te ondernemen.

Maar ook voor Europese landen, waar de ziekte pas later opdook, geldt dat snelheid van reactie essentieel is. Tsjechië (ongeveer 7500 bevestigde gevallen, 227 doden) dankt zijn succes aan zijn snelle reactie, weet Ales Chmelar, Tsjechische adjunct-minister voor Gezondheidszorg. ‘Omdat het zolang duurt eer mensen symptomen ontwikkelen, ken je de situatie altijd pas met twee weken vertraging. Daarom hebben we onmiddellijk besloten om de strenge maatregelen te kopiëren van landen waar de epidemie al eerder verspreid raakte. Als je twee weken niets doet, hebben strenge maatregelen minder effect, en moet je ze dus langer aanhouden.’ Vooral in landen met minder economische middelen is die snelle aanpak cruciaal. Georgië, dat tot nu toe amper 6 coronadoden telde, dankt die lage cijfers aan de beslissing om in januari al de grens met China te sluiten en al begin maart in lockdown te gaan.

Ook Griekenland (minder dan 150 geregistreerde overlijdens) doet het verrassend goed. ‘Griekenland is erin geslaagd om heel vroeg maatregelen te nemen, ‘ zegt Drosos Karageorgopoulos, die als epidemioloog samenwerkt met het Griekse ministerie voor Volksgezondheid. ‘Daardoor is het nooit tot een uitbraak gekomen.’ Die snelle reactie danken de Grieken paradoxaal genoeg aan de slechte toestand van de gezondheidszorg, die sinds de eurocrisis zowat kapot werd bespaard. ‘De regering besefte maar al te goed dat de Griekse gezondheidszorg niet in staat is om grote aantallen te behandelen’, aldus Karageorgopoulos. ‘Daardoor was het een logische beslissing om snel diepgaande maatregelen door te voeren. De economische schade die we nu oplopen, weegt niet op tegen de totale catastrofe die we hadden meegemaakt als we de uitbraak niet onder controle hadden gekregen.’

2. Aanvaard economische schade, neem de regie in handen

De enige gemene deler die in alle succesvolle covidstrategieën terugkeert, is doortastend leiderschap, waarbij de overheid gezondheid boven economische belangen plaatst. Een opmerkelijke case is Vietnam, een van de weinige autoritaire regimes waar leiders zich bereid toonden om economische schade op korte termijn te aanvaarden. In tegenstelling tot Iran – waar het virus werd afgedaan als een Amerikaans complot – of Wit-Rusland – waar president Loekasjenko wodka en werken op het land aanraadt als medicijn – was Vietnam van in het begin verbazend transparant over de risico’s van het virus. Met massale campagnes via sociale media waarschuwt de overheid al sinds begin januari voor de gevaren van covid-19. Tegelijk heeft de Vietnamese regering het volledige staatsapparaat gemobiliseerd om de epidemie te bestrijden. Met mobiele eenheden werd de capaciteit van de gezondheidszorg bliksemsnel opgevoerd. Legerkazernes en internaten worden gebruikt om mensen die vermoedelijk besmet zijn in verplichte quarantaine te zetten.

Ook in het democratische Taiwan, dat doorgaans een economisch uiterst liberaal beleid voert, heeft de overheid de teugels in deze crisis strak in handen genomen. Op 24 januari, een dag nadat Wuhan in lockdown gegaan was, verbood Taiwan al de export van mondmaskers. ‘Dat is een wijze voorzorgsmaatregel gebleken, ook al was hij allesbehalve populair’, zegt Harry Tseng, die als Taiwanese vertegenwoordiger bij België en de EU druk bevraagd wordt over het succesverhaal van zijn land. ‘Er waren al verschillende pogingen van Chinese zakenmensen om grote hoeveelheden mondmaskers op te kopen en door te verkopen. We hadden een zwaar tekort kunnen oplopen.’ Sinds 30 januari mogen bedrijven alleen mondmaskers produceren voor de overheid. De productiecapaciteit is in drie maanden bijna vertienvoudigd: van 1,8 miljoen mondmaskers per dag begin januari naar 15 miljoen eind april. Bovendien heeft de Taiwanese overheid ook de distributie in handen genomen. Sinds 6 februari is de verkoop van maskers gerantsoeneerd. Om paniekaankopen en hamsteren te voorkomen, mogen Taiwanezen maximaal negen maskers per persoon per twee weken aankopen.

Opmerkelijk genoeg blijkt het ontbreken van een strategische reservevoorraad mondmaskers en beschermend materiaal in veel landen geen onoverkomelijk probleem. Veel Oost-Aziatische landen, zoals Zuid-Korea, Taiwan of Vietnam, hadden nauwelijks enige strategische voorraad. En in Europese landen als IJsland en Tsjechië, die wel een voorraad hadden, bleek die ruim onvoldoende voor een crisis van deze schaal.

3. Smoor het virus in de kiem

Zowat alle landen die het goed doen in de coronacrisis, zijn erin geslaagd om het virus bij de minste opflakkering te detecteren, en vervolgens na te gaan met wie de besmette persoon in de voorbije weken contact heeft gehad. De ongekroonde kampioen van het traceren is Taiwan. De eilandstaat, die in 2003 zwaar geraakt werd door de SARS-epidemie, beschikt zowel over mankracht als over een uitgebreid technisch arsenaal. Door die massale inzet van middelen weet de Taiwanese overheid van ongeveer elke covidbesmetting waar en wanneer die plaatsvond. Van de ongeveer 400 covid-19-gevallen in Taiwan zijn nauwelijks 55 mensen lokaal besmet. ‘Slechts van tien besmette personen weten we niet waar ze besmet zijn geraakt’, aldus Tseng.

Bij die agressieve opsporing maakt Taiwan gretig gebruik van big data en artificiële intelligentie. ‘Per bevestigd geval moet je doorgaans minstens 60 mensen in quarantaine plaatsen,’ zegt Tseng. ‘Op een bepaald moment hadden we een uitbraak waarbij 100.000 Taiwanezen het bericht kregen dat ze mogelijk besmet waren.’ Maar ook het veel armere Vietnam slaagt er wonderwel in om brandhaarden van de epidemie op te sporen. Vietnamezen van wie gedacht wordt dat ze besmet zijn, worden onmiddellijk in quarantaine geplaatst. Burgers die in ‘verdachte zones’ wonen waar vermoedelijk besmettingen zijn geweest, worden gratis getest. Wie positief test op het virus, wordt verplicht in een ziekenhuis opgenomen.

Landen met minder economische middelen zijn al sneller genoodzaakt om drastische quarantainemaatregelen te nemen. In Georgië plaatste de overheid op 23 maart bijvoorbeeld maar liefst 158.000 Georgiërs in quarantaine, nadat een oudere vrouw die later besmet bleek met het virus een religieuze eredienst had bijgewoond. Maar ook zeer rijke landen als IJsland schrikken er niet voor terug om grootschalige maatregelen te treffen. ’10 procent van de IJslandse bevolking heeft ondertussen al in quarantaine gezeten’, zegt Kjartan Hreinn Njálsson, woordvoerder van het IJslandse gezondheidsagentschap. In tegenstelling tot landen als Georgië of Vietnam zijn de quarantaines in IJsland gericht. IJsland heeft een goed uitgeruste traceringsdienst, die iedereen opspoort die mogelijk in contact is gekomen met het virus. Die dienst werd uitgebreid met extra politierechercheurs en leden van de IJslandse antiterreureenheid. ‘Die hadden nu toch even niets te doen’, aldus Njálsson.

4. Test massaal, maar weet dat het duur is

Hét walhalla van het mass testing is Zuid-Korea. Daar wordt zowat iedereen die zich in een winkel of een openbaar gebouw begeeft gratis getest. Er zijn zelfs drive throughs, waarbij automobilisten als in een carwash snel een gratis test ondergaan. Op die manier hoopt de overheid ook asymptomatische besmettingen op te sporen. Op 20 januari besloot de Zuid-Koreaanse overheid de testcapaciteiten grondig op te schalen, twee weken later rolden er dagelijks honderdduizend testkits van de band.

Ook landen als Nieuw-Zeeland en Duitsland danken hun huidige successen aan hun enorme testcapaciteiten, die vliegensvlug werden uitgerold. Naast testen als virusbestrijding is Duitsland het eerste EU-land dat via massale tests probeert te achterhalen welk percentage van zijn bevolking ondertussen al immuun is voor het virus.

Maar mass testing is geen absolute noodzaak voor een succesvolle covid-strategie. Het is een bijzonder dure methode, die vooral weggelegd lijkt voor welvarende landen. Ook in Taiwan acht de overheid massaal testen niet nodig. Er wordt alleen gericht getest, wanneer er redenen zijn om aan te nemen dat iemand besmet is geraakt, of om mensen genezen te verklaren. ‘Massaal testen is niet kostenefficiënt’, zegt Harry Tseng. ‘Eigenlijk heeft het alleen zin als het al te laat is, en je de besmettingen niet meer individueel kunt traceren. Bovendien hebben de tests een foutenmarge, en moet je elke persoon minstens drie keer testen vooraleer je hem als genezen kunt verklaren.’

En zelfs in IJsland – het land dat in verhouding de meest uitgebreide testcapaciteit ter wereld heeft – is massatesten niet de speerpunt van de nationale strategie. ‘We gebruiken de tests alleen gericht, om eventuele missing links uit te klaren’, aldus Njálsson. ‘En we gebruiken het natuurlijk om verzorgend personeel en artsen te testen, omdat die nu eenmaal een hoger risico lopen om besmet te worden.’

5. Een lockdown kan geen kwaad

Moeten overheden het dagelijkse leven stilleggen om het virus klein te krijgen? Een blik op de meest succesvolle landen lijkt te suggereren dat het alvast geen kwaad kan. Nieuw-Zeeland, het eerste land ter wereld dat de eerste coronagolf definitief bedwongen lijkt te hebben, dankt dat succes aan een uiterst strikte lockdownstrategie. Ook in het gros van de Aziatische landen hebben overheden strenge maatregelen uitgevaardigd om de verspreiding van het virus tegen te gaan.

Maar tegelijk zijn er ook opmerkelijk veel succesvolle coronastrategieën zonder draconische lockdownmaatregelen. In Zuid-Korea gaan burgers al het hele jaar gewoon naar hun werk, zijn parken en sportclubs open en is er zelfs sprake van massa-evenementen die plaats zouden vinden. Ook in IJsland heeft de overheid zich vooral beperkt tot vriendelijke adviezen, en bleven scholen, crèches, bars, restaurants en het gros van de bedrijven open. Sinds afgelopen maandag mogen ook kappers en massagesalons de deuren opnieuw openen.

6. Zet een mondmasker op

In de Oost-Aziatische landen wordt het gebruik van mondmaskers algemeen gepromoot. Zowel in Zuid-Korea, Taiwan als Vietnam zijn burgers verplicht om een mondmasker te dragen wanneer ze hun woning verlaten. ‘Het is een goedkope, maar ontzettend goede methode om verspreiding tegen te gaan’, zegt Le Vinh Thang, die de communicatie voor de Vietnamese ambassade verzorgt. In Vietnam voorzien de regionale overheden de bevolking van gratis maskers. Ook in Taiwan zijn mondmaskers ondertussen gemeengoed. ‘Wij zien mondmaskers als een vorm van beleefdheid’, aldus Tseng. ‘Je beschermt anderen voor het geval je zelf ziek zou zijn zonder symptomen te vertonen. Er is ook een psychologisch effect. Mondmaskers zijn een soort herinnering aan onze burgers om voorzichtig te zijn en de maatregelen in acht te nemen.’

Op 8 maart was Tsjechië het eerste land in Europa dat mondmaskers verplicht maakte voor Tsjechen die de straat opgaan. De maatregel werd ondertussen ook al ingevoerd in Slowakije, Oostenrijk, Polen en Duitsland. Ales Chmelar benadrukt dat het Tsjechen vrijstaat om zelf mondmaskers te maken: ‘Het mag zelfs een sjaal of een T-shirt zijn: zolang de neus en de mond maar bedekt zijn. Op zich zijn die mondmaskers natuurlijk geen garantie, maar als iedereen ze draagt, maak je het voor iedereen veilig. Door zelf maskers te maken, zorgen we er bovendien voor dat er genoeg chirurgische maskers beschikbaar zijn voor onze medische diensten.’

7. Ontwikkel een app

Geen maatschappelijk probleem, of er bestaat dezer dagen een app voor. Er zijn ruwweg twee soorten applicaties. De meestvoorkomende zijn apps die helpen bij contactonderzoek. Een overheid kan met zo’n app iedereen waarschuwen die met een besmette persoon in contact is gekomen. Daarnaast kunnen burgers in meer autoritaire landen ook een virtuele enkelband krijgen. Singaporezen die ervan verdacht worden quarantaineregels te overtreden, kunnen gedwongen worden om via een videogesprek te bewijzen dat ze thuis zijn. In liberaal-democratische Aziatische landen als Zuid-Korea en Taiwan zijn applicaties dan weer vrijwillig, en dienen ze vooral om contact tracing te bevorderen. De apps die in Europa worden ontwikkeld, dienen bijna uitsluitend voor contact tracing – alleen in Polen wil de regering de app ook voor quarantainesurveillance inzetten.

Een interessant voorbeeld is IJsland, waar het ministerie van Volksgezondheid in een week tijd een app ontwikkelde die het verplaatsingsgedrag van de gebruiker twee weken bijhoudt. ‘Het fungeert vooral als geheugensteun bij contact tracing‘, zegt Njálsson. ‘Zelfs in deze tijden is het best moeilijk om te onthouden met wie je in een periode van veertien dagen hebt gesproken. Als je besmet bent en je hebt de app gedownload, kun je die gegevens overmaken aan onze traceringsdiensten.’ Njálsson benadrukt dat de app vrijwillig is, en dat de overheid alleen na expliciete toestemming van de gebruikers gebruik mag maken van hun gegevens.

Toch zijn die ‘vrijwillige’ apps niet efficiënt. ‘Een applicatie heeft pas zin als minstens 50 procent van de bevolking er gebruik van maakt’, schat Alexander Klimburg, directeur Cyber Policy bij het Den Haag Centrum voor Strategische Studies. ‘Anders zijn de gegevens onvolledig en geven ze waarschijnlijk een totaal verkeerd beeld. Bovendien moeten de gebruikers ook gelijkmatig over het hele land verdeeld zijn: het werkt niet als iedereen in Brussel de app heeft, maar niemand in Brugge.’ Om de app populairder te maken, suggereert Klimburg, die verschillende overheden adviseert bij haar datastrategie, een soort beloningssysteem aan de app te verbinden. ‘Dat kan het aantal downloads misschien opdrijven.’

8. Versoepel met mate, meet de impact

Nu de curve in de meeste Europese landen is afgevlakt, beginnen verschillende landen stilaan de teugels te vieren. In IJsland zijn de – veel minder strenge quarantainemaatregelen – sinds 4 mei versoepeld. Toch betekent dat niet dat de strijd al gestreden is. ‘De volgende weken worden cruciaal’, beaamt Njálsson. ‘Het is gemakkelijk om restricties uit te vaardigen, maar het is bijzonder moeilijk om de maatregelen op een veilige manier weer te lossen. Daarom gaan we in IJsland steeds drie à vier weken wachten eer we de maatregelen verder versoepelen. Dat is de enige manier waarop we kunnen meten wat het effect is. Het is goed mogelijk dat we maatregelen moeten terugdraaien. We gaan alleen verder als we er zeker van zijn dat ons gezondheidssysteem de versoepeling aankan.’