Verkiezingen in Turkije: ‘Erdogan kan het zich niet veroorloven om te verliezen’
In aanloop naar de verkiezingen van 14 mei haalt president Recep Tayyip Erdogan alles uit de kast om herkozen te worden. ‘Dit is een referendum over hoe Turkije er de komende decennia moet uitzien.’
Op 19 april stelde Recep Tayyip Erdogan zijn electoraat gerust. ‘Er is in dit land geen uienprobleem’, sprak de Turkse president tijdens een campagnemeeting in de zuidwestelijke provincie Denizli. ‘Er is geen aardappelprobleem, en er is geen komkommerprobleem. Alle problemen in dit land hebben we allang opgelost.’
Veel Turken zullen het niet eens zijn met de inschatting van hun president. Turkije zit al jaren in economisch zwaar weer. Volgens de cijfers van het officiële statistiekbureau bedroeg de inflatie in Turkije vorig jaar maar liefst 43,2 procent, met een piek van 85,5 procent in oktober. De Turkse lira is in vergelijking met januari 2018 bijna vijf keer minder waard. Ondanks de aanhoudende groei kampt de Turkse economie met hoge werkloosheidscijfers. Officieel bedraagt die 10 procent, maar dat is een forse onderschatting, zegt Murat Mustafa Kubilay, die als onafhankelijk financieel adviseur de Turkse economie bestudeert. ‘Als je de werkloosheid meet volgens de internationaal aanvaarde definitie, dan bedraagt ze in Turkije om en bij de 23 procent. Dat is enorm, vergelijkbaar met Griekenland op het diepst van de economische crisis. Veel Turkse werklozen probéren zelfs niet meer om werk te zoeken.’
Tot overmaat van ramp was er ook nog de verschrikkelijke aardbeving van afgelopen februari, die aan meer dan 50.000 Turken het leven heeft gekost. Dat er zo veel slachtoffers vielen, kwam mede door de lakse bouwvoorschriften en de ondergefinancierde hulpdiensten, die niet in staat waren op adequate wijze hulp te bieden. De verantwoordelijkheid van de partij die al twintig jaar onafgebroken regeert, is verpletterend.
Economische mirakels
Ondanks dat dramatische trackrecord beloven de verkiezingen van 14 mei ongemeen spannend te worden. Op die dag wordt zowel de president als het parlement verkozen. In de peilingen ligt Erdogan met zijn AKP nek aan nek met Kemal Kilicdaroglu, de voorzitter van de kemalistische CHP, achter wie zowat de voltallige oppositie zich verenigd heeft. ‘Deze verkiezingen zijn een referendum over hoe Turkije er de komende decennia moet uitzien’, zegt Murat Somer, professor politieke wetenschappen aan de Koç Universiteit van Istanboel. ‘Het is de keuze tussen autocratie of het heropbouwen van de democratie.’
Voor Erdogan is vooral die slabakkende economie een levensgroot probleem. Toen hij in 2003 premier werd, kwam Turkije uit economisch zwaar weer. Tijdens de schuldencrisis van 2001 moest de Turkse regering de hulp inroepen van het Internationaal Monetair Fonds. ‘Erdogan heeft maximaal geprofiteerd van het falen van zijn voorgangers,’ zegt Ibrahim Özturk, politiek econoom aan het European Center for Populism Studies. ‘Hij is aan de macht gekomen nadat het IMF een zeer effectief herstructureringsprogramma had ingesteld. Door het succes van de eerste jaren heeft hij het beeld gecreëerd dat hij een economische mirakelman was, die het beter wist dan wie ook ter wereld.’
Naarmate de Turkse financiële instellingen overgenomen werden door AKP-vertrouwelingen, kwam de economie meer en meer in het slop. Het hielp ook niet dat Erdogans schoonzoon Berat Albayrak tussen 2018 en 2020 minister van Financiën was en de president voortdurend zijn van de pot gerukte economische theorieën verkondigde.
Erdogans economische en fiscale beleid is een van de absolute steunpilaren van het sluipende autoritarisme dat hij de voorbije jaren heeft ingevoerd. ‘Erdogan is er enorm goed in om zijn potentiële kiezers op hun wenken te bedienen’, zegt Kubilay. ‘In Turkije zijn de lagere sociale klassen eerder conservatief, terwijl de middenklasse vaker een meer westerse levensstijl heeft. Daarom verhoogt Erdogan graag het minimumloon en vindt hij het niet erg dat de middenklasse aan koopkracht verliest. Zelfs toen de inflatie in oktober van vorig jaar op 85 procent stond, bleef meer dan 40 procent van de Turken hem steunen.’
Bizden
Het is inderdaad opmerkelijk dat Erdogan ondanks de dure uien en komkommers weinig aan populariteit inboet. Dat heeft in belangrijke mate te maken met de manier waarop de president gaandeweg zowat alle media onder controle heeft gekregen en een alternatieve realiteit heeft gecreëerd. ‘Vijftien jaar geleden was een Turkse regeringsleider met dergelijke resultaten kansloos weggestemd’, zegt Somer. ‘Dan hadden kranten en televisiezenders aandacht besteed aan de problemen. Experts hadden uitgelegd wat er misloopt en politici hadden lastige vragen gekregen. Dat is nu volslagen ondenkbaar. Erdogan heeft een informatie-omgeving gecreëerd waarin de oppositie de schuld krijgt van alles wat misgaat. In het bewustzijn van veel Turken is het verschil tussen staat en regeringspartij zo goed als weggevallen. Een groot deel van de armere, laagopgeleide bevolking gelooft echt dat de sociale steun waarvan ze afhankelijk is van de AKP komt.’
Bovendien speelt ook dat Turkije geen rechtsstaat is, en dat machtsomwentelingen zelden in peis en vree verlopen. Erdogan herinnert zijn publiek maar al te graag aan het dedain waarmee de kemalistische elites hun religieuzere landgenoten behandelden. ‘Veel conservatiefgezinde Turken hebben het idee dat ze alle verworvenheden zullen verliezen als de AKP niet meer aan de macht is’, zegt Mehmet Onur Cevik, die weldra een doctoraat over de Turkse media verdedigt aan de Universiteit Gent. ‘Turkije is geen rechtsstaat, en ze weten dat het grote gevolgen heeft wanneer de rollen worden omgedraaid. Die onzekerheid zorgt ervoor dat kiezers zich irrationeel gedragen: zelfs als je snapt dat Erdogans beleid totaal faliekant is voor het land, blijf je hem steunen uit vrees voor wat er anders gebeurt.’
Los daarvan blijft natuurlijk nog de vaststelling dat Erdogans aanhang hem op handen draagt. Erdogan is immers bizden: ‘een van ons’. Hoewel hij tegenwoordig in een nieuw opgetrokken paleis met meer dan duizend kamers woont, cultiveert Erdogan zijn bescheiden afkomst. Hij scheldt als een taxichauffeur in de Istanboelse ochtendspits. Hij snoeft over zijn prestaties als spits bij voetbalclub Kasimpasa. Hij pakt uit met zijn kroostrijke gezin, dat hij net als het land als een strenge vader bestiert. ‘Erdogan is zowat het archetype van wat Turken in een leider zoeken’, zegt Cevik. ‘Hij is groot, hij is een goed spreker, heeft een kroostrijk gezin, en combineert nationalisme met religieuze waarden. Wanneer hij wereldleiders ontmoet, toont hij zich altijd dominant, alsof hij de échte baas is. De enige momenten waarop je hem emotioneel ziet, is wanneer hij een volksliedje over een moeder hoort, wanneer hij het volkslied citeert of wanneer hij het over de doden van de Moslimbroederschap in Egypte heeft. Familie, nationalisme en islamisme: dat is de basis van zijn succes.’
Politieke tegenpoot
Kemal Kilicdaroglu is in zowat alles Erdogans exacte tegendeel: een kleine, gedrongen ex-ambtenaar die voorzichtig en bedachtzaam spreekt. Kilicdaroglu, de CHP-partijleider die al sinds 2010 de oppositie leidt, werd bekend toen hij in 2017 de ‘Mars voor Rechtvaardigheid’ hield. In die protestmars stapte hij als een soort Turkse Mahatma Gandhi van Ankara naar Istanboel, uit protest tegen de autoritaire maatregelen die Erdogan nam na de mislukte staatsgreep van 2015. ‘Kilicdaroglu profileert zich als de oude wijze man’, zegt Cevik. ‘Hij is er fundamenteel van overtuigd dat Erdogan binnen het systeem bevochten moet worden. Het heeft volgens hem geen zin om op straat te komen en de confrontatie op te zoeken, omdat dat de steun voor de AKP enkel vergroot.’
Aanvankelijk leken Ekrem Imamoglu en Mansur Yavas, de charismatische CHP-burgemeesters van Istanboel en Ankara, de gedoodverfde kandidaten om Erdogan partij te geven. In opiniepeilingen vooraf leken ze meer kans te maken dan de onopvallende Kilicdaroglu. Maar binnen de huidige politieke context houdt het wel degelijk steek, vindt Somer. ‘Als je de democratie opnieuw wilt opbouwen, heb je absoluut een consensus nodig. Een bescheiden en zachtaardige politicus als Kilicdaroglu, die het niet nodig acht om voortdurend alle aandacht te krijgen, is daarvoor geschikter dan charismatische politici die het conflict opzoeken.’
Kilicdaroglu is er immers in geslaagd om de zes voornaamste oppositiepartijen achter zijn kandidatuur te verenigen. De zogenaamde Tafel van Zes is een opmerkelijke constructie tussen partijen die onderling enorme ideologische verschillen hebben. Drie van de zes partijen zijn opgericht door voormalige kopstukken van de AKP. Meral Aksener, de partijleidster van de nationalistische partij Iyi, is een voormalig kopstuk van de MHP, de radicaalnationalistische partij waarmee de AKP sinds 2018 een alliantie vormt. Eigenlijk bestaat er binnen de Turkse oppositie maar over één onderwerp overeenstemming: het presidentiële systeem terugbrengen naar het oude parlementaire systeem, waarbij het parlement weer de voornaamste rol speelt.
Ondanks zijn saaie imago voert Kilicdaroglu een uiterst slimme campagne. Hij heeft de CHP, die voorheen de neus ophaalde voor het religieus-conservatieve deel van de Turkse samenleving, een innemender gezicht gegeven. De alliantie met voormalige AKP-kopstukken moet conservatieve kiezers overtuigen dat de oude kemalist niet opnieuw hoofddoekverboden zal invoeren. Ook de traditionele harde lijn tegenover de Koerdische beweging heeft Kilicdaroglu al afgezwakt. Op 20 april sprak Kilicdaroglu op vaderlijke toon over zijn eigen alevitische afkomst. ‘We kunnen onze identiteit niet kiezen’, zei hij in een filmpje dat ondertussen meer dan 114 miljoen keer werd bekeken. ‘Maar er zijn dingen die we wel kunnen kiezen. We kunnen ervoor kiezen om goed te zijn, eerlijk, ethisch, rechtvaardig, vroom en oprecht.’
De erfenis van Erdogan
Bij gebrek aan economische resultaten opteert Erdogan schaamteloos voor de cultuuroorlog. Zo beweert hij voortdurend dat de oppositie heimelijk van plan is om de terreurbeweging PKK te rehabiliteren. Hij beweert dat Kilicdaroglu en de zijnen aangestuurd worden door de lgbtq-beweging. Hij noemt de komende verkiezingen ‘een politieke staatsgreep van het Westen’ dat via Kilicdaroglu Turkije op de knieën wil krijgen. Devlet Bahceli, de partijleider van de radicaalrechtse MHP, noemde de oppositieleiders ‘terroristen en vijanden van Turkije’ die na de verkiezingen van 14 mei ‘levenslange gevangenisstraffen’ of ‘kogels in hun lichaam’ zullen ontvangen.
Het is maar de vraag of Erdogan in dergelijke verhitte toestand bereid zal zijn om een eventueel verlies toe te geven. Scenario’s waarin Erdogan in Trumpstijl een massa opzweept om de cenakels van de macht te bestormen, zijn niet van de lucht. In 2019 liet Erdogan de burgemeestersverkiezingen van Istanboel al eens annuleren nadat CHP-kandidaat Ekrem Imamoglu de verkiezing had gewonnen. ‘Ik hoop uiteraard dat de oppositie wint,’ zegt Cevik, ‘maar het is vooral belangrijk dat de uitslag door beide kanten erkend wordt. De Turkse samenleving is zodanig gepolariseerd dat het echt gevaarlijk kan worden als het verschil tussen beide klein is.’
En zelfs als Erdogan deze verkiezingen verliest, zal zijn schaduw nog lang over de Turkse politiek blijven hangen. Sowieso heeft de AKP de voorbije twintig jaar op alle mogelijke beleidsniveaus zijn vertrouwelingen geïnstalleerd. En ook de figuur van Erdogan zelf is nog lang niet weg. ‘Veel Turken die deze keer niet op Erdogan zullen stemmen, doen dat met pijn in het hart’, vermoedt Özturk. ‘Ze zullen het doen omdat ze honger hebben, niet omdat ze Erdogan geen goede leider vinden. Zelfs als Erdogan vertrekt, zal het erdoganisme blijven bestaan. Voor het conservatief-religieuze deel van de maatschappij zal hij een held blijven. Het enige wat hem misschien kan tegenhouden, is zijn wankele gezondheid.’
Ook Özturk maakt zich ernstig zorgen over Erdogans bereidheid om een eventueel verlies te aanvaarden. ‘Hij zal alles doen om aan de macht te blijven. Hij kan het zich niet veroorloven om te verliezen. Ik vrees dat het wel eens bijzonder gewelddadig zou kunnen worden.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
