‘Verkiezingen’ in Rusland: ‘Poetin leidt het land de afgrond in. Zijn slogan is eigenlijk: na mij de zondvloed’

Er is een nieuwe woord nodig om het regime van Russisch president Vladimir Poetin te beschrijven, vindt de Duitse historicus en Ruslandkenner Karl Schlögel. ‘Zelfs het woord “fascisme” volstaat niet om het absolute kwaad van zijn heerschappij te beschrijven.’

Professor Schlögel, de Russische heerser Vladimir Poetin wordt dit weekend met veel tamtam in zijn ambt bevestigd. Nog nooit zijn presidentsverkiezingen in Rusland zo zwaar gemanipuleerd en zo onwettig geweest. Waarom heeft de dictator deze klucht eigenlijk nodig?

Karl Schlögel: Deze zogenaamde verkiezingen zijn natuurlijk een grote productie, maar producties zijn niet alleen maar schijn. Ik denk dat het Kremlin de verkiezingen heel serieus neemt. Poetin wil zichzelf ermee legitimeren voor de komende jaren. Voor mij komen hier twee dingen samen: 18 maart, de dag na de ‘verkiezingen’ in Rusland, is de tiende verjaardag van de annexatie van het Krim-schiereiland. En de ‘verkiezingscampagne’ gaat gepaard met aanhoudende aanvallen en systematische bombardementen op Oekraïne. Poetin wil zondag een nieuwe triomf vieren, zichzelf in zijn ambt bevestigd zien en laten zien dat hij Oekraïne op de knieën krijgt.

Bent u bang dat Poetin zal bereiken wat hij wil, zowel in zijn eigen land als in Oekraïne?

Schlögel: We zijn niet veroordeeld om Poetin tot 2030 aan de macht te zien, en het is allerminst zeker dat hij in Oekraïne zal zegevieren, ook al is de situatie daar zeer zorgwekkend.

Ziet u concrete redenen voor optimisme?

Schlögel: Ik bedoel dat niet in de zin van beterschap of een goede afloop, maar op een heel nuchtere manier. In de afgelopen decennia zijn er steeds weer onverwachte dingen gebeurd, zowel positieve als negatieve. Plotseling verscheen er in de Sovjet-Unie een man die Michail Gorbatsjov heette, een ‘held van de aftocht’, zoals de schrijver Hans Magnus Enzensberger hem noemde. Ik was niet voorbereid op het feit dat een huurlingenleider met de naam Jevgeni Prigozjin een opstand in Rusland zou voorbereiden of dat honderdduizenden Russen die geschikt waren voor militaire dienst het land zouden ontvluchten voor de mobilisatie.

Maar de wereld was ook niet voorbereid op de aanvalsoorlog tegen Oekraïne, die nu zijn derde jaar ingaat.

Schlögel: Dat is waar. Ik vreesde het, maar ik kon het me niet concreet voorstellen, net zoals ik de annexatie van de Krim en de bezetting van Donbass tien jaar geleden niet had verwacht. Mijn inschatting was dat de Russische samenleving na de ineenstorting van de Sovjet-Unie zo met zichzelf bezig zou zijn, met het verwerken van de chaos en het leiden van een normaal leven, dat ze bestand zou zijn tegen imperiale verleidingen en avonturen.

U bent een van de grootste kenners van de Russische geschiedenis in Duitsland, uw hele levensverhaal is nauw verbonden met het land. Houdt u vandaag de dag nog steeds van Rusland?

Schlögel: Hoe zal ik het zeggen? Natuurlijk storten ideeën en hoop in. Maar de analyse die ik nu maak heeft niets te maken met teleurstelling in de liefde. Voor mij is dit alles eerder een stimulans om met een frisse blik naar de Russische geschiedenis te kijken, en naar de lang genegeerde geschiedenis van Oekraïne.

Na de annexatie van de Krim in 2014 weigerde u de Poesjkin-medaille in ontvangst te nemen. Rusland kent die toe aan mensen die zich op het gebied van culturele studies en geesteswetenschappen bijzonder verdienstelijk hebben gemaakt voor de toenadering tussen de volkeren. Destijds schreef u een brief aan de Russische ambassadeur waarin u protesteerde tegen de annexatie. Hebt u ooit een antwoord ontvangen?

Schlögel: Nee, ik heb nooit een antwoord ontvangen van de toenmalige ambassadeur Vladimir Grinin, hoewel ik hem kende en we eerder gesprekken hadden gevoerd over een tentoonstelling in het Russian House in Berlijn en over het bevorderen van Russische lessen op Duitse scholen. In plaats daarvan ontstond er een soort shitstorm of hoe je het ook noemt. Ik werd bestempeld als een NAVO-intellectueel. En mijn aanvraag voor een visum voor academisch werk werd niet meer in behandeling genomen.

Ziet u het vandaag de dag als uw verantwoordelijkheid om mensen voor te lichten over Rusland?

Schlögel: Ja, het is uiterst belangrijk dat we begrijpen wat er in Rusland gebeurt, en dat bedoel ik niet vanuit het oogpunt van verzoening, maar om te weten met wie we te maken hebben.

Waar hebben we eigenlijk mee te maken? U beschrijft de vorm van heerschappij die Vladimir Poetin heeft ingesteld als het poetinisme. Waarom schuwt u de conventionele termen uit de politieke wetenschap: autocratie of dictatuur?

Schlögel: Ik noem Poetin ook een dictator. Maar ik denk dat als je het hebt over autocratie of dictatuur, je Poetin simpelweg plaatst in de traditie van autocratie die in de loop der eeuwen is gegroeid en ons op de een of andere manier vertrouwd is. Hij wordt dan gewoon een soort nieuwe tsaar. Die termen omvatten echter niet wat er nieuw en bijzonder is aan zijn bewind. De term ‘maffiastaat’ omvat ook slechts één aspect van die heerschappij, maar niet de specifieke vorm ervan. De term ‘maffiastaat’ is een treffende beschrijving van de relatie met de georganiseerde misdaad, maar er speelt hier meer: de macht van de geheime diensten en het staatsterreurapparaat, de totale controle over de media en de militarisering van de samenleving.

Niet alleen Oekraïners hebben het over fascisme als het over Rusland gaat.

Schlögel: Ik aarzel niet om de term ‘fascisme’ te gebruiken, maar hij is tegenwoordig inflatoir geworden. Hij vat niet het absolute kwaad van Poetins heerschappij.

Wat is het nieuwe aan het bewind van Poetin?

Schlögel: Poetinisme is, in tegenstelling tot Italiaans fascisme of Duits nationaalsocialisme, geen nieuw fenomeen.

Toen Poetin 24 jaar geleden aan de macht kwam, was Rusland een zwakke democratie. Wanneer nam hij een verkeerde afslag?

Schlögel: Poetin begon al vroeg met het reorganiseren van het systeem. Hij was niet het type dat de val van de Sovjet-Unie accepteerde als het einde van een rijk dat zijn grenzen had bereikt. Hij had niet het aanzien of de interesse om Rusland uit het rijk te leiden en het om te vormen tot een moderne natie, een open samenleving van burgers. Poetin heeft geen idee hoe een modern, post-imperiaal Rusland eruit zou kunnen zien. Hij wantrouwt het volk en haat elke onafhankelijke beweging. Hij had er geen belang bij om de bestaande krachten zich te laten ontwikkelen: het midden- en kleinbedrijf, de intelligentsia, de kosmopolitische, goed opgeleide, patriottische krachten. In plaats daarvan deed hij er alles aan om hun belangrijkste vertegenwoordigers te marginaliseren, te disciplineren of zelfs opzettelijk te elimineren.

Dus Poetin is eigenlijk een vijand van modernisering?

Schlögel: Absoluut. Met de terugkeer naar staatseigendom, controle over de media, onderdrukking en censuur, draait hij de vooruitgang die zeker heeft plaatsgevonden in Rusland terug. Hij vecht tegen groepen en mensen die modernisering en openheid willen, sluit hen buiten en denkt alleen aan zichzelf. Dat klinkt nu allemaal te mooi – ik wil eigenlijk zeggen dat Poetin Rusland de afgrond in leidt. Zijn slogan is eigenlijk: na mij de zondvloed.

Voor veel progressieve mensen in Rusland en ook in ballingschap was de dood van Kremlin-criticus Aleksej Navalny een zware klap. Duizenden durfden ondanks de grote risico’s zijn begrafenis en het graf te bezoeken. Had u dat verwacht?

Schlögel: Ik was verrast en diep ontroerd. Die mensen zijn er altijd geweest, maar nu hebben we ze gezien. Ze zijn bijeengekomen ondanks de dreiging van repressie. Het zijn niet alleen individuen, het is een kracht die ondanks alles in de samenleving bestaat. Dat betekent niet dat er meteen een beweging uit voortkomt die het systeem ten val zal brengen.

U roept op tot onvoorwaardelijke steun voor Oekraïne. Doet de Duitse regering genoeg?

Schlögel: Er wordt altijd gezegd dat de regering en de bondskanselier het Duitse volk moeten behoeden voor schade. Dat is helemaal waar. Maar de categorische weigering om Oekraïne de wapens te leveren waarmee het land zich echt zou kunnen verdedigen, zorgt ervoor dat Poetin verder kan escaleren. Momenteel zijn het de Oekraïners die hun leven wagen om te voorkomen dat Europa, inclusief de Duitsers, schade wordt berokkend.

Hoe ver kunnen we gaan? Voormalig minister van Buitenlandse Zaken Joschka Fischer heeft zojuist opgeroepen tot Europese kernwapens en de herinvoering van de dienstplicht. Is dat verstandig en noodzakelijk?

Schlögel: Ik behoor tot een generatie die gewend is aan vrede. We hadden ons allang moeten realiseren dat we onze veiligheid niet meer gratis krijgen. We moeten bereid zijn om in noodgevallen militair op te komen voor de verdediging van onze vrijheid en onze manier van leven.