Verkiezingen in Polen: wie stopt ‘keizer’ Kaczynski?

Als de nationalistische partij Recht en Rechtvaardigheid zondag de verkiezingen wint – en niemand die dat betwijfelt – dan wordt partijvoorzitter Jaroslaw Kaczynski meer dan ooit de onbetwiste heerser van Polen. Kindfilmsterretje, kattenliefhebber, kingmaker: wie is Kaczynski?

‘Leeft Polen onder fascisme? Nee. Onder kaczisme. ‘ Met dat wrange grapje geven ook rabiate tegenstanders toe dat het Poolse politieke zenit door één figuur wordt bemand: Jaroslaw Kaczynski, stichter en voorzitter van Recht en Rechtvaardigheid. Als een politieke tsunami overspoelde zijn partij het land bij de verkiezingen van oktober 2015, en verdreef ze het regerende, liberale Burgerplatform van de macht. Wat sinds de val van het communisme in 1989 nooit was gebeurd, deed Recht en Rechtvaardigheid wel: een regering vormen zonder enige coalitiepartner. Een regering zonder compromissen.

Kaczynski wil de levensstandaard van Polen naar het Duitse niveau optillen. Dat hij daarvoor met de EU de ene ruzie na de andere moet uitvechten, neemt hij erbij.

Eindelijk kon Jaroslaw Kaczynski Polen de vorm geven waar hij als politicus al dertig jaar van droomde. Het Polen van de dobra zmiana, de ‘goede verandering’, de ultieme afrekening met de restanten van het communisme. Ook: een patriottisch Polen, een christelijk land met traditionele waarden, een Polen als ‘dam tegen het verdorvene van het Westen’, zoals Kaczynski het zelf omschreef. Zijn politieke missie is een ode aan zijn tweelingbroer en voormalig president Lech Kaczynski, die op 10 april 2010 omkwam bij de beruchte vliegtuigcrash bij Smolensk. Jaroslaw verloor toen zijn aloude partner in crime. Wrok zou zijn drijfveer worden.

Grote schoonmaak

Jaroslaw en Lech Kaczinski kregen de patriottische waarden van bij de geboorte op 18 juni 1949 mee. Vader Rajmund, een ingenieur, vocht mee in de opstand van Warschau in 1944 als lid van het Armia Krajowa, het verzet tegen de nazi’s. Moeder Jadwiga was poloniste en stamt uit door de communisten onteigende adel. De vroedvrouw was de moeder van de beroemde dichter Tadeusz Gajcy, die door de nazi’s was vermoord. Als meters kreeg de tweeling een ándere tweeling: de schrijfsters Ludwika en Zofia Woznicka. Poolser kan een nest niet worden.

Jaroslaw en Lech waren thuis en op school onafscheidelijk. In 1962 werden ze nationaal bekende kindfilmsterretjes door hun rol in De twee die de maan wilden stelen, over een duo dat de maan wil ontvoeren om er losgeld voor te vragen. Met hun kogelronde kopjes en hun verbluffend identieke fysiek stalen de broertjes Kaczynski niet de maan maar wel ieders hart.

Ze studeerden samen rechten aan de universiteit van Warschau. In die woelige jaren raakten ze al in 1980 betrokken bij de vrije vakbond Solidariteit, en zagen ze de langzame instorting van het communisme vanaf de eerste rij. In het voorjaar van 1989 nam Jaroslaw deel aan de rondetafelgesprekken tussen Solidariteit en de communisten. Bij de verkiezingen in juni van dat jaar werd hij senator voor Solidariteit, en in 1990 hoofd van de presidentiële kanselarij van de nieuwe president, Lech Walesa.

Maar toen al kwamen meningsverschillen binnen Solidariteit aan de oppervlakte. Het staatsapparaat, met name gerecht, media, ambtenarij en ordediensten, was nog goeddeels bemand en gecontroleerd door de (ex-)communisten. De gematigden in het Solidariteitskamp wilden hen met rust laten en een dikke streep onder het verleden trekken. Hardliners zoals de Kaczynski-broers, daarentegen, pleitten voor een snelle, diepgaande zuivering. De gematigden wonnen het pleit.

Net daarom vindt Jaroslaw Kaczynski dat het nieuwe, vrije Polen pas nu kan worden opgebouwd. Het verklaart zijn ijver om, bijvoorbeeld, te snijden in de riante pensioenen van voormalige medewerkers van de ordediensten, of om meer grip te krijgen op justitie. ‘Daar vertilt hij zich’, vindt politoloog Bartlomiej Biskup van de Universiteit Warschau. ‘Heel wat Polen zijn geboren na de val van het communisme, en veel ouderen hebben er alleen nog vage herinneringen aan. Voor de meeste Polen is de afbraak van de communistische restanten geen issue meer.’

De vrienden van vroeger zijn de vijanden van nu. Kaczynski is ervan overtuigd dat de Russen in 2010 het vliegtuig met zijn broer en 88 andere Poolse topmensen opzettelijk hebben laten crashen. Zijn vroegere baas, ex-president Walesa, trok dat openlijk in twijfel. Hij zei dat president Lech Kaczynski zelf de piloten had bevolen om te landen, ook al waren de weersomstandigheden slecht. Voor Kaczynski reden genoeg om een rechtszaak wegens laster aan te spannen. Bij de ingang kwam het tot een verbaal steekspel. ‘Waarom heb ik jou ooit minister gemaakt’, zuchtte Walesa. ‘En waarom heb ik jou president gemaakt’, beet Kaczynski terug.

Zo werd ‘Smolensk’ niet alleen een private tragedie maar ook een nationaal trauma. ‘Toch lijkt het erop dat Kaczynski het drama minder prominent in de politieke arena wil zetten’, meent Pawel Wronski, politiek redacteur en commentator bij Gazeta Wyborcza, de grootste Poolse kwaliteitskrant. ‘Het partijprogramma van Recht en Rechtvaardigheid is 238 pagina’s dik. Smolensk wordt één keer vermeld. Op pagina 190. Er staat kurkdroog dat Warschau er bij Rusland op zal aandringen om het vliegtuigwrak eindelijk aan Polen terug te geven.’

‘Eenvoudig Kamerlid’

Jaroslaw Kaczynski noemt zichzelf steevast een ‘eenvoudig Kamerlid’. Tijdens debatten in de Sejm zit het eenvoudige Kamerlid graag pontificaal op de eerste rij. Partijgetrouwen krijgen bij tussenkomsten een glimlach of een hoofs knikje, terwijl hij oppositieleden straal negeert. Eén keer viel hij de voorbije ambtstermijn uit zijn rol. Toen een oppositielid de naam van broer Lech liet vallen, barstte Kaczynski los in een nooit geziene tirade: ‘Poets jullie verraderssmoelen niet met de naam van mijn broer! Jullie hebben hem vermoord! Jullie zijn crapuul dat in de gevangenis thuishoort!’

Hij geeft geen zier om decorum. Zijn voorzitterskantoor is een simpel kamertje in het partijhoofdkwartier in Nowogrodzka, een bescheiden straat in het centrum van Warschau. ‘Vergis je niet: achter dat onnozele blauwe deurtje wordt Polen bestuurd’, zegt parlementair medewerker L. L. is een van de partijloze juristen die de politieke beslissingen van de Sejm in sluitende wetteksten moeten gieten. ‘Kaczynski bemoeit zich niet met de praktische details, maar elk idee voor een nieuwe wet moet wel de goedkeuring van “de Nowogrodzka” krijgen. Hij houdt ook een vinger in de pap bij belangrijke benoemingen zoals voorzitters van parlementaire commissies.’

Ook in de uitvoerende macht is zijn wil wet. Bij de vorming van de regering van Beata Szydlo in het najaar van 2015 hoorde je op radiozender RMF-FM het grapje: ‘Jaroslaw kookt, Beata brengt het vlees.’ Lees: Kaczynski vormt de regering, Szydlo mag de nieuwe ministers op de hoogte brengen. ‘Hij gebruikt ministers zoals autobumpers’, zegt Ryszard Luczyn van Polityka Insight, een onafhankelijke verstrekker van politieke en zakelijke analyses. ‘Hij vervangt ze zodra hij een nieuwe nodig heeft.’ In 2006-2007 was hij heel even zelf premier van een wankele rechtse coalitie. ‘Daar heeft hij geen zin meer in’, zegt politoloog Biskup. ‘De hele tijd in de vuurlinie staan, 24 uur per dag werken: met zijn 70 jaar en zijn opspelende gezondheid laat hij die kelk aan zich voorbij gaan.’

‘Toch kun je hem niet afschilderen als een geheimzinnig mastermind, een man die in de schaduw aan de touwtjes trekt’, vult analist Luczyn aan. ‘Hij communiceert heel open over zijn meningen en zijn beslissingen.’ Dat zie je ook in de huidige verkiezingscampagne. Kaczynski is alomtegenwoordig. Geen meeting gaat voorbij of het publiek scandeert luidkeels ‘Ja-ro-slaw, Ja-ro-slaw’.

Voor zijn aanhangers mag hij dan de status van halfgod hebben bereikt, voor 40 procent van de Polen is hij onbetrouwbaar. ‘Kaczynski is geen bruggenbouwer maar een man die polariseert’, zegt journalist Pawel Wronski. ‘Polariseren tussen de Europese Unie en Polen, tussen arm en rijk, tussen wat hij “de stedelijke liberale elite” en het authentieke Polen noemt. Hij beschouwt Gazeta Wyborcza als een vijand, en dus wil hij ons al jaren geen interview geven. Hij wil ook niet in debat gaan met een opponent. Waar Kaczynski spreekt, spreekt alléén Kaczynski.’

De kattenman

Van Facebook, Twitter en andere sociale media heeft Kaczynski geen kaas gegeten. Hij bezit tablet noch laptop, gsm noch bankkaart. ‘Hij heeft daar geen behoefte aan’, zegt analist Luczyn. ‘Hij is geen oude man die verloren loopt in een wondere wereld, hij kíést ervoor om als klassieke, traditionele man over te komen.’

Daarmee is Kaczynski een dankbaar voorwerp van bijtende satire. Cabaretier Robert Gorski werd razend populair met de internetfilmpjes Ucho Prezesa (‘Het oor van de voorzitter’). Honderdduizenden Polen namen alleen voor die reeks een abonnement op Showmax – een soort Netflix. In die sketches zit Kaczynski in zijn ouderwetse bureau met een buste van de historische leider Jozef Pilsudski, een kaart van het grote Polen tijdens de zeventiende en achttiende eeuw, en een enkele schemerlamp. Ministers en president Andrzej Duda doen er alles aan om het ‘oor van de president’ te krijgen, maar ze moeten daarvoor voorbij de robuuste secretaresse Basia. ‘Heb je een afspraak?’ bijt ze president Duda toe. ‘Ik heb toch alles ondertekend wat de voorzitter me heeft opgestuurd’, kreunt de arme man.

Ideologisch was broer Lech de geliefkoosde compagnon de route voor Jaroslaw, maar privé verschilden de twee als zon en maan. Lech trouwde in 1978 met zijn Maria, die ook omkwam bij de crash in Smolensk. Samen hebben ze een dochter, Marta. Jaroslaw, daarentegen, is altijd vrijgezel en kinderloos gebleven. Hij woonde zijn hele volwassen leven bij zijn moeder in een villaatje in de groene wijk Zoliborz in Warschau. Het is trouwens net omdat hij bij de zieke moeder bleef dat Jaroslaw niet aan boord was van het ramptoestel, en zo de dood ontsprong.

Sinds het overlijden van zijn moeder in 2013 is zijn kat het enige levende wezen in Jaroslaws huis. Nog nooit is hij in het gezelschap van een vrouw opgemerkt. Toen broer Lech als burgemeester van Warschau begin jaren 2000 hard optrad tegen homobars bedachten creatieve betogers de slogan ‘Burgemeester, de homo is uw broeder!’

‘Ik ken de seksuele oriëntatie van Jaroslaw Kaczynski niet en ze boeit me ook maar matig’, zegt journalist Wronski. ‘Maar ik vind het bizar dat een man die zo hoog oploopt met de Poolse traditionele gezinswaarden zijn hele leven bij zijn moeder en kat woont.’ (grijnst)

Erfvijand Tusk

Het sociaal-economische rapport van de aflopende regering onder Recht en Rechtvaardigheid is puik. De Poolse economie draait als een lier met een groei van meer dan 5 procent. De werkloosheid is gezakt tot amper 6 procent. Natuurlijk liggen zulke successen gedeeltelijk ook aan macro-economische tendensen waar een regering geen verdienste aan heeft.

Maar feit is dat het sociale beleid van Recht en Rechtvaardigheid op grote bijval van het electoraat kan rekenen. ‘Het kindergeld (125 euro per kind, nvdr) is een enorme opsteker voor de binnenlandse consumptie en dus voor de economische groei’, zegt politoloog Biskup. ‘Kijk alleen al naar het binnenlandse toerisme. Dat is in 2018 met 14 procent gegroeid. Veel mensen gebruiken het kindergeld voor uitstapjes.’

Niet alleen gezinnen genieten van de gulle hand. De pensioenleeftijd werd van 67 jaar teruggebracht naar 65 voor mannen en 60 voor vrouwen. Al die gepensioneerden krijgen een dertiende maand. Om de braindrain van jongeren naar het Westen aan te pakken, krijgen twee miljoen jonge Polen vrijstelling van belasting. Het laagste percentage in de personenbelasting is van 18 naar 17 procent gebracht. Huismoeders die vier kinderen grootbrachten, krijgen een eigen pensioen van 250 euro. De lijst van lekkers is lang en wordt betaald door inkomsten uit belastingen, die in 2018 12 miljard euro hoger lagen dan in 2016, toen de liberalen aan de macht waren.

‘Kaczynski wil de levensstandaard van Polen naar het niveau van Duitsland optillen’, zegt politoloog Biskup. ‘De combinatie van een westerse welvaartsstaat met Poolse traditionele waarden en de zuivering van het communisme, dat is Kaczynski’s droom. Dat hij daarvoor met de EU de ene ruzie na de andere moet uitvechten – over de rechtsstaat, de weigering om moslimvluchtelingen op te nemen, de negatie van LGTB-rechten – neemt hij erbij.’

Hoe hoog Recht en Rechtvaardigheid in de peilingen ook piekt, op termijn kan er zand in de machine komen. Kaczynski’s grootste zwakte is zijn gezondheid. ‘Ook het feit dat hij nogal leunt op enkele gabbers van de Solidariteit-periode speelt mee’, zegt politoloog Biskup. ‘Dat zijn letterlijk oude vrienden, terwijl hij weinig oog lijkt te hebben voor jong talent dat als opvolger kan dienen.’ Zo heeft huidig premier Mateusz Morawiecki openlijk gezegd dat Kaczynski ‘een veel betere premier’ zou zijn.

Ook Biskup vindt Kaczynski ‘een van de meest getalenteerde politici in Polen. Een geniaal strateeg met een goed aanvoelen van wat leeft bij de kiezer. Er is maar één man die aan Kaczynski kan tippen: zijn erfvijand Donald Tusk. Die twee kunnen elkaars bloed drinken, maar qua talent zijn ze aan elkaar gewaagd.’

Tusk, nog even voorzitter van de Europese Raad, was al premier van Polen van 2007 tot 2014. Op 1 december wordt hij aan het hoofd van Europa afgelost door onze eigen Charles Michel (MR). Tusk heeft dan de handen vrij om zich weer in het Poolse wespennest te wagen. Volgende lente kiezen de Polen een nieuwe president. Als dát geen geschikt moment is om een comeback te maken.