‘Velen gaan er verkeerdelijk van uit dat Trumps wreedheid hen nooit zal overkomen’

Princeton-politoloog Jan-Werner Müller waarschuwt naar aanloop van de Amerikaanse presidentsverkiezingen. ‘Ik ben er niet noodzakelijk van overtuigd dat Trump wel zal vertrekken als hij een overduidelijke nederlaag lijdt.’

De Verenigde Staten staan voor een belangrijke episode. Er zijn al heel wat stemmen uitgebracht, maar vooral op 3 november, verkiezingsdag, bepalen de Amerikanen of ze Donald Trump een tweede ambtstermijn schenken dan wel de Democratische kandidaat Joe Biden het Witte Huis insturen. Knack sprak in Berlijn met Princeton-politoloog Jan-Werner Müller. Müller (51), gespecialiseerd in politieke theorie en ideëengeschiedenis, is sinds deze zomer voor een jaar aan de slag aan het Wetenschapscollege in het zuidwesten van de Duitse hoofdstad.

Volgens de academicus heeft Donald Trump een parcours afgelegd dat vergelijkbaar is met andere regerende populisten. ‘Hij tracht de staat naar zijn hand te zetten voor persoonlijke doeleinden en heeft in tegenstelling tot wat hij beweert, het land meer verdeeld dan verenigd. Bovendien probeert hij elke vorm van oppositie, of die nu uit politieke of maatschappelijk hoek komt, te delegitimeren als “slechte Amerikanen” of “onpatriottische strekkingen”. Maar in tegenstelling tot meer ervaren en geslepen politici zoals Hongaars premier Viktor Orbán of Turks president Reçep Tayip Erdogan is hij er tot nog toe niet in geslaagd om veel van zijn plannen – in hoeverre die er al waren – succesvol in de praktijk om te zetten.’

Trump had een grotere stempel kunnen drukken als hij een competentere politicus was, zegt u met andere woorden?

Müller: Inderdaad, al mogen we incompetentie niet zomaar met passiviteit en nalatigheid verwarren. Achter Trumps handelingen gaat wel degelijk een dereguleringsagenda schuil die een aanzienlijke impact heeft op de Verenigde Staten. Denk maar aan het moment waarop de coronapandemie er in alle hevigheid losbarstte en Trump weigerde om in te grijpen: in plaats van overheidsmiddelen aan te wenden, voerde hij de deregulering van de staat op om de erfenis van Barack Obama ongedaan te maken. Vanuit die optiek heeft Trump de ideologie van Ronald Reagan min of meer ten grave gedragen. De vrijemarkteconomie die Reagan in de jaren tachtig introduceerde, werd tenminste nog gepresenteerd als een aantrekkelijk pakket. Trump neemt niet eens de moeite om die intellectuele oefening te maken.

Hebben de Verenigde Staten de institutionele stress test onder Donald Trump doorstaan?

Müller: In de begindagen van zijn presidentschap waren velen ervan overtuigd dat de instellingen in de Verenigde Staten voldoende bestand waren tegen Trumps manier van werken. Toch was Trump in die eerste twee jaar in staat om vrijwel elk tegengewicht te negeren: de straatprotesten, de media, het Congres en de rechtbanken. Het is daarentegen het Amerikaanse federalisme dat het meeste weerwerk tegen Trumps politiek kan bieden. Wanneer een of meerdere staten niet akkoord gingen met een beslissing uit Washington, waren die op z’n minst in staat om de president tot dialoog te dwingen. En dat tot verrassing van de Amerikaanse linkerzijde, die federalisme doorgaans als een probleem beschouwde omdat het bescherming bood tegen racistische gebruiken in het zuiden van de Verenigde Staten. De auteurs van de Amerikaanse grondwet moeten heel goed begrepen hebben dat federalisme niet noodzakelijk een reddingsboei is, maar wel in staat is om bepaalde processen te vertragen. Al zullen sommige Belgen daar misschien wel op een andere manier naar kijken (lacht).

Trump wil niet ingaan op de vraag of hij de macht zal overdragen bij een nederlaag. Verbaast u dat?

Müller: Wie naar eigen zeggen de stille meerderheid vertegenwoordigt, valt bij een verkiezingsnederlaag door de mand óf moet beweren dat die meerderheid door een externe vijand het zwijgen werd opgelegd. Vaak kiezen ze voor dat laatste. Sommigen beweren dat Trump wel zal vertrekken als hij een overduidelijke nederlaag lijdt, maar ik ben daar niet noodzakelijk van overtuigd. De logica van complottheorieën is zeer flexibel omdat de empirische weerlegbaarheid ervan onmogelijk is. Een aanzienlijke nederlaag kan voor hemzelf en vele anderen bijvoorbeeld het bewijs vormen dat de Democraten al jarenlang bezig zouden zijn om de verkiezingsuitslag te vervalsen. Bovendien is de kans niet gering dat Trump na zijn presidentschap aankijkt tegen een gevangenisstraf. Het zou me verbazen als Trump zich bij een nederlaag plots als een staatsman opstelt en de macht vreedzaam aan zijn opvolger overdraagt.

In uw meest recente boek Furcht und Freiheit (2019) schrijft u dat de wreedheid van Trump veel gangbaarder kan worden. Legt u eens uit.

Müller: In tegenstelling tot zijn Republikeinse voorgangers maakt Trump een schouwspel van erg opzichtige wreedheid. Dat is een immense stijlbreuk met het verleden: George W. Bush heeft niet veel goede dingen gedaan, maar veel Amerikanen zien hem tot op de dag van vandaag als iemand waarmee ze een pint willen gaan drinken. Trump trekt zich daar niets van aan, en het punt is dat heel wat mensen verkeerdelijk denken dat die wreedheid hen nooit te beurt zal vallen terwijl dat uiteindelijk wel het geval kan zijn. Neem nu het moment waarop Trump keukenrol rondgooit naar de getroffen mensen na de doortocht van orkaan Maria in Puerto Rico in 2017. Die houding leek aanvankelijk enkel van toepassing te zijn op gekleurde mensen ver weg van het Amerikaanse binnenland. Maar tijdens de pandemie is die wreedheid overal thuisgekomen. De dynamiek is enigszins vergelijkbaar met wat Hannah Arendt en Aimé Césaire voor de twintigste eeuw beschreven: je zag eerst kampen in de kolonies, maar uiteindelijk kwamen ze wel naar Europa.

De Republikeinse Partij heeft de afgelopen vier jaar een belangrijke rol gespeeld. Volgens de ene heeft Trump de Grand Old Party gekaapt en naar zijn hand gezet, de andere meent dan weer de Republikeinse Partij hem net heel gewiekst heeft ingezet.

Müller: Het beeld dat Trump als een outsider het Republikeinse schip geënterd heeft, is fundamenteel verkeerd. De Republikeinse Partij is al sinds de jaren ’90 aan het evolueren naar een partij die economisch beleid ten voordele van de allerrijksten alsmaar vaker combineert met meedogenloze cultuuroorlogen. Die moeten niet alleen de aandacht van het impopulaire economisch beleid afleiden, maar dienen er vooral toe om eender welke vorm van tegenstand bij voorbaat te demoniseren. Trump is met andere woorden het symptoom en de overtreffende trap van een evolutie die al enkele decennia aan de gang is. Dat werd heel duidelijk in 2016 toen heel wat Trump-stemmers te kennen gaven dat ze hem geen geschikte president vonden. Dat kan je alleen maar verklaren door de vaststelling dat ze het alternatief – in dit geval Hillary Clinton – door en door corrupt en illegitiem vonden.

Hoe kan een land met een meerderheidsstelsel en een tweepartijensysteem functioneren wanneer de ene partij de andere niet langer als legitiem beschouwt?

Müller: Dat is dé vraag waar het momenteel om draait. Sommigen menen dat de Republikeinen wel zullen bijdraaien wanneer ze een aanzienlijke nederlaag lijden. Maar het verleden leert dat dat niet het geval is. Wel integendeel: de partij heeft afgelopen zomer trouw gezworen aan een president die de popular vote heeft verloren, die niet geeft om de belangen van de meerderheid, die de nadelen daarvan wil tenietdoen door instellingen zoals het Hooggerechtshof in te palmen, én die tegelijkertijd de polarisatie in het land naar een ongezien niveau stuwt. Dat is een uiterst gevaarlijke cocktail waar – voor zover ik weet – noch een precedent van bestaat noch een pasklare oplossing voor is.

Trump heeft het establishment van de Republikeinse partij alles gegeven waar die om heeft gevraagd: hij heeft minstens twee opperrechters benoemd, de belastingen verlaagd en de ziekteverzekering van Obama proberen aanpassen.

Müller: Inderdaad, maar dat had eender welke Republikeinse president gedaan. Het verschil is dat Trump zonder blikken of blozen bereid is democratische principes te ondergraven . Het Amerikaanse ambtenarenapparaat bekritiseren is bijvoorbeeld één ding, maar de Amerikaanse staat dusdanig ontmantelen zodat die niet meer naar behoren kan functioneren is een gans ander verhaal. Hoewel ze dat niet openlijk zullen toegeven, bestaat er ook in Republikeinse kringen heel wat wrevel over de manier waarop Trump tekeer gaat. Het partijestablishment beseft maar al te goed dat het in de toekomst rekening zal moeten houden met overtuigingen van een solide Trumpbeweging waar ze het zelf niet noodzakelijk mee eens is.

Doet Trump niet gewoon wat hij zijn kiezers heeft beloofd. Hij is onder meer verkozen omdat hij het systeem op de schop wil gooien?

Müller: Nogmaals, er bestaat een fundamenteel onderscheid tussen iemand op Twitter een lachwekkende bijnaam geven en de democratische rol van het Congres niet aanvaarden. Die vaststelling is belangrijk omdat het ons iets leert over de manier waarop we daarmee moeten omgaan. Analisten die beweren dat je Trump simpelweg met een stok of een wortel tot samenwerking kan dwingen, missen de ernst van de bedreiging. Wanneer iemand aangeeft dat hij niet zomaar bereid is om een verkiezingsnederlaag te respecteren, moet de andere partij het spel net bijzonder hard spelen op voorwaarde dat ze helder uitlegt waarom ze dat doet.

Om haar politieke en juridische invloed te vergroten overweegt de Democratische Partij om zowel Puerto Rico en Washington D.C. als staat te erkennen en het Hooggerechtshof uit te breiden. Vindt u dat gepaste stappen?

Müller: De Democraten kunnen perfect uitleggen dat Puerto Rico en Washington D.C. aparte staten moeten worden omdat de inwoners er belastingen betalen en daarom recht hebben op eerlijke vertegenwoordiging. Natuurlijk mag de Republikeinse Senaatsvoorzitter Mitch McConnell daarover klagen, maar daarmee versterkt hij alleen maar de perceptie dat de Republikeinse Partij nauwelijks om die kiezers geeft. De uitbreiding van het Hooggerechtshof vind ik een moeilijker verhaal. In een ideale wereld zou dit een moment moeten zijn waarop de Verenigde Staten nadenken of ze het huidige systeem niet beter kunnen veranderen. Het lijkt me bijvoorbeeld verstandiger dat bepaalde gepolitiseerde thema’s zoals abortus in de democratische arena beslecht worden. Ik denk dat de verliezers van zulke debatten – of dat nu Republikeinen of Democraten zijn – het resultaat ervan gemakkelijker zullen aanvaarden wanneer er een democratisch en legitiem proces aan voorafgaat waarin een aanzienlijk deel van de emotionele energie reeds is gekanaliseerd.

Ik heb er nog niet naar gevraagd, maar het valt op dat ook u Joe Biden nog niet vermeld heeft.

Müller: Als Biden wordt verkozen, zal de toekomst van de Verenigde Staten veel meer van de context afhangen dan van hemzelf. Het klopt dat hij niet bepaald in het oog springt door zijn progressieve plannen of omdat hij in het verleden als politicus veel succes heeft geboekt. Maar dat was bij Lyndon Johnson ook niet het geval en die is er door zijn ervaring in geslaagd om belangrijke burgerrechten in te voeren.

Heeft Biden zulke kwaliteiten?

Müller: Ik ben benieuwd of hij het politieke momentum als president – in tegenstelling tot Obama tijdens de financiële crisis in 2008 – zal aangrijpen om verandering teweeg te brengen. Zijn retoriek doet weinig goeds vermoeden. Het zou me niet verbazen als Biden zichzelf presenteert als de verpersoonlijking van de normaliteit na een bizarre episode onder Trump. Dat zou een cruciale vergissing zijn: in het Democratische kamp bestaat er heel wat energie die hij moet aanwenden om sociale verandering te realiseren. Die krachtbron zal hij ook nodig hebben, want als hij president wordt mag Biden zich opmaken voor een bikkelharde oppositie van de Republikeinse Partij, die de Trumpbeweging zal blijven bedienen en waarschijnlijk ook zal herontdekken dat ze begrotingsdiscipline een belangrijke kwestie vindt.

Uit peilingen blijkt dat Republikeinse en Democratische kiezers het niet alleen oneens zijn over het belang van thema’s zoals klimaat en criminaliteit, maar dat ze bovendien ook erg van mening verschillen over zulke onderwerpen. Daarnaast zit Biden met een populaire progressieve vleugel aan de linkerzijde en een solide Trump-basis aan de andere. Vallen die verschillen wel te overbruggen?

Müller: Ik ga uw vraag doelbewust ontwijken omdat ik geen consultant of partijstrateeg ben. Laat me het volgende zeggen: polarisatie is geen objectief en onvermijdelijk gegeven. In de Verenigde Staten wordt polarisatie vooral gecreëerd door sommige politici, radiozenders en Fox News, voor wie dat bijzonder lucratief is. Zowel in de academische wereld als in de journalistiek lag de focus vroeger meer op economische verschillen, terwijl die vandaag veel meer op de psychologische en culturele verschillen ligt. Uit al dat recente onderzoek blijkt echter dat in heel wat landen nauwelijks of geen psychologische of culturele botsingen voorkomen of bovenaan de agenda staan. Met andere woorden: er is ruimte voor creativiteit waarmee politici aan de slag kunnen om zulke verschillen te overbruggen. Voor alle duidelijkheid: democratie draait om conflict, maar het komt erop neer om dat conflict te mediëren waarna de verliezers een nieuwe en eerlijke kans krijgen om te winnen.

De coronapandemie zal die opgave niet bepaald vergemakkelijken.

Müller: Het virus is zowel een röntgenfoto als een Rorschachtest. Een röntgenfoto omdat het de diepe verschillen tussen bevolkingsgroepen expliciet blootlegt en een Rorschachtest omdat iedereen op röntgenfoto ziet wat hij of zij wil zien. Ook in dit geval bestaat er een onderscheid tussen iemand die de pandemie wegzet als een verschrikkelijke en ongelukkige episode of iemand die aan de slag gaat met de existentiële kwetsbaarheid ervan. Ik ben ervan overtuigd dat Biden die kwetsbaarheid kan erkennen en aangrijpen – niet in de opportunistische zin van het woord – om zaken ten goede te hervormen. Al denk ik dat Elisabeth Warren (kandidaat-presidentskandidaat bij de Democratische voorverkiezingen, nvdr.) daarvoor beter geplaatst was.

Na 9/11 en de financiële crisis is de coronapandemie de derde grootschalige crisis in de Verenigde Staten. Ziet u een rode draad doorheen de drie gebeurtenissen?

Müller: Heeft u nog een uur of vijf? (lacht) Het opvallende is vooral dat de Verenigde Staten de twee vorige crisissen niet hebben benut om de tekortkomingen structureel te verbeteren. De politiek van George W. Bush heeft indirect tot het zogenaamde ‘reisverbod voor moslimlanden’ van Trump geleid. En als Obama na de financiële crisis doortastender had opgetreden had Trump moeilijker kunnen beweren dat er een moeras moest drooggelegd worden. Wat nogmaals bewijst dat Trump eerder een symptoom dan wel de oorzaak van een evolutie is.

Bedankt voor het gesprek.