Van Qanon tot Siegfried Bracke: 2020 was een vruchtbare bodem voor complottheorieën

Bosbranden, Black Lives Matter, een pandemie en de Amerikaanse presidentsverkiezingen vormden dit jaar een vruchtbare humuslaag waarin het complotdenken gedijde. Ook in België?

Complottheorieën zijn allesbehalve nieuw. Ze duiken vaak op in het zog van grote rampen, prominente moorden en spectaculaire verdwijningen. Zo zijn er mensen die oprecht geloven dat de Titanic niet werkelijk gezonken is en dat de ramp een stiekeme manier was om een oud stoomschip te dumpen. Er zijn mensen die geloven dat Paul McCartney van The Beatles in 1966 overleed na een verkeersongeval en vervangen is door een lookalike. Er zijn mensen die geloven dat J.K. Rowling niet écht de Harry Potter-boeken heeft geschreven en dat ze een stroman was voor een groepje auteurs achter de schermen. Allemaal te gek voor woorden natuurlijk, maar de believers zien allerlei verborgen aanwijzingen en geheime hints die hun theorieën bevestigen.

Het herkennen van patronen – ook waar er helemaal geen zijn – is deels voorgeprogrammeerd op de harde schijf van de menselijke geest. We herkennen gemakkelijk bepaalde vormen in de wolken, we horen verborgen satanische teksten wanneer we platen van The Beatles achterstevoren afspelen, we zien de miraculeuze contouren van Onze Lieve Heer verschijnen in een halfverbrande pannenkoek. Dat kan geen toeval zijn, denkt onze geest. Maar dat is het natuurlijk meestal wel.

Samenzwering

Hoe ziet de typische complotdenker eruit? Het is een ernstige misvatting dat alleen ‘domme’ mensen vatbaar zijn voor complottheorieën. Vaak zijn die theorieën redelijk complex, zelfs inventief. Ze veronderstellen een bepaald redeneringsvermogen – hoe verwrongen dat ook is. De bekroonde schrijfster Alice Walker, bekend van The Color Purple, gaf bijvoorbeeld in een interview met The New York Times achteloos een hevig antisemitisch boek van David Icke als leestip mee. Icke is een voormalige voetballer en een prominente complotdenker. Hij verkondigt onder andere dat de Britse koninklijke familie afstamt van een ras reptielachtige aliens die van gedaante kunnen wisselen en de mensheid tot slaaf willen maken. En schaakgrootmeester Bobby Fischer geloofde dat hij het slachtoffer was van een joodse samenzwering, nadat hij in 1977 De Geheime Wereldregering had gelezen, een boek van de antisemitische Russische graaf Arthur Cherep-Spiridovich. Met andere woorden, je kunt perfect tegelijkertijd geniaal en een complotdenker zijn.

Het is ook een misvatting dat complottheorieën iets exclusief extreemrechts zijn, of dat ze alleen voorkomen aan de uitersten van het politieke spectrum. Na 9/11 doken er ook heel wat libertaire en links-anarchistische ’truthers’ op, die beweerden dat de aanslagen in New York gepland waren als voorwendsel om oorlogen te beginnen, om de vrijheden van de bevolking in te perken of om burgers te bespioneren. Complotten over de schadelijkheid van 5G-straling duiken op in groene politieke kringen. En QAnon, de van oorsprong uiterst rechtse complottheorie, is het voorbije jaar gemuteerd tot een breed uitwaaierende #SaveTheChildren- beweging die zich zorgen maakt over ‘pedofiele netwerken bij de elite’. Voor de populariteit van een softere versie van QAnon onder gezondheidsbloggers en yoga-influencers op Instagram is de term ‘Pastel QAnon’ uitgevonden.

Kortom, niemand is bij voorbaat immuun voor een smeuïge complottheorie. Extreme omstandigheden, zoals een pandemie, en de beruchte ‘fabeltjesfuik’ van YouTube-algoritmes en socialemediabubbels met gelijkgestemden kunnen de meest kritische persoon doen wankelen. Het begint met opvallende zaken die ‘verdacht’ lijken, het eindigt soms bij een complottheorie die een alternatieve, vaak eenvoudige verklaring geeft voor allerlei complexe, random, betekenisloze en richtingloze fenomenen. Een vreemd patroon na een bosbrand? Dat moet wel een test met krachtige ruimtelasers of energiewapens zijn! Een virus verspreidt zich vanuit China over de hele wereld? Ongetwijfeld een biowapen van de Communistische Partij of van big pharma met haar vaccins! Je favoriete presidentskandidaat verliest de verkiezingen? De ‘deep state’ heeft de stemmen vervalst!

De coronacrisis bleek een waar broeinest voor complottheorieën. Enerzijds kwamen daarbij vertrouwde aspecten terug, zoals dat van de ‘geheime wereldregering’ die achter de schermen alles bestiert, of de gebruikelijke ‘dissidente dwarsdenkers’ die een kransje aanhangers rond zich verzamelen. Ook bij de complotten rond 9/11 waren er al groepen van ‘dissidente experts’ die de officiële uitleg afwezen. Ze groepeerden zich zelfs tot de Architects & Engineers for 9/11 Truth. Dat is nu niet anders, kijk maar naar de vele open brieven vol coronaonzin die ondertekend werden door gezondheidsprofessionals.

Anderzijds zijn er ook verschillen. Corona heeft, anders dan de maanlanding of de Titanic, een enorme impact op ieders dagelijkse leven: lockdowns, faillissementen en héél veel vrije tijd om te spenderen op het internet. Bovendien is het probleem deze keer niet alleen ‘post-truth’ – het ontkennen van vaststaande feiten – maar ook deels ‘pre-truth’: we weten eenvoudigweg nog niet alles over het onderwerp. Pas in de loop van het jaar hebben we stap voor stap dingen geleerd over het virus dat ons leven overhoop gooide. Wetenschappers spreken elkaar ondertussen geregeld tegen: over de werking van bepaalde geneesmiddelen, over het mortaliteitsrisico enzovoort. Dat behoort tot de fundamenten van de wetenschap, maar het is wel extra verwarrend voor de burger die net op zoek is naar zekerheid in onstuimige tijden. Al deze elementen vormen het recept voor complottheorieën on steroids.

Antifa

Hoe gevaarlijk is dat complotdenken? Theorieën blijven zelden hangen op internetfora. Ze waaien over naar de praktijk, de offline wereld. De Amerikaanse astronaut Buzz Aldrin, de tweede man op de maan, had geregeld last van mensen die hem op straat kwamen vertellen dat ‘de maanlanding fake was’. (Al liet hij zich niet zomaar belasteren. Er bestaat een beroemde video waarin de 72-jarige Aldrin zo’n man een klap verkoopt.)

Ernstiger wordt het als complottheorieën een politieke dimensie krijgen. Bij de recente lokale verkiezingen in de Verenigde Staten telde Newsweek meer dan 40 kandidaten die op een of andere manier hun steun hadden uitgesproken voor QAnon. Berucht is ook de schriftelijke vraag die Joke Schauvliege (CD&V) in 2008 stelde aan haar partijgenote en minister van Leefmilieu Hilde Crevits in het Vlaams Parlement: hoe zat dat nu precies met de milieu-impact van ‘chemtrails’ en waren die een ‘opzettelijke en systematische bedreiging van de gezondheid’? Het geloof in ‘chemtrails’ is een complottheorie die inhoudt dat vliegtuigen op grote hoogte chemicaliën rondspuiten, die dan als een soort nevel neerdalen en gebruikt zouden worden om de bevolking te manipuleren.

Ook het geloof in coronacomplotten heeft dit jaar concrete gevolgen gehad, niet het minst bij slachtoffers die besmet raakten of zelfs overleden nadat ze zichzelf onvoldoende beschermd hadden tegen ‘een doodgewoon virusje’. Ziekenhuizen kregen te kampen met coronaontkenners die eindeloos bleven bellen of zelfs de intensieve zorg wilden binnendringen. Want ze waren ervan overtuigd dat de ziekenhuizen in werkelijkheid leeg waren en de patiëntenaantallen vervalst werden. Eind oktober werd een coronateststraat bij het Amphia Ziekenhuis in Breda beschadigd door onbekenden: ‘Corona = hoax’ stond op borden gekalkt. Rond dezelfde tijd werden er ook personeelsleden lastiggevallen: ‘Een man en een vrouw kwamen samen met een hond langslopen en begonnen te roepen dat corona nep is’, getuigde de coördinator bij Omroep Brabant. In Duitsland werden in oktober brandbommen gegooid naar het Robert Koch-instituut, zowat de tegenhanger van Sciensano in België. Ook daar vermoedt de politie politieke motieven, al staat dat niet vast.

En dan was er Donald Trump, binnenkort ex-president van de Verenigde Staten. Er bestaat een Wikipedia-artikel met als titel ‘Lijst van conspiracy theories gepromoot door Donald Trump’: het bevat al 27 items. Eigenlijk kwam Trump pas echt op het politieke voorplan tijdens het presidentschap van Barack Obama. Hij verspreidde de ‘birther’-theorie, die stelde dat Obama’s geboortecertificaat vervalst was. Obama zou niet geboren zijn op Hawaï, maar stiekem in Kenia of elders buiten de VS, wat zijn presidentschap onmogelijk maakte. Trump lijkt zijn eigen presidentschap te gaan afsluiten met een maandenlange Twitterstorm waarin hij blijft beweren dat hij de verkiezingen verloor door ‘massale fraude’, een claim waar geen bewijs voor bestaat.

De gespannen sfeer in de Verenigde Staten heeft ook op andere vlakken geleid tot episodes van halve massahysterie. In juni verzamelden groepen gewapende burgers in enkele stadjes in het noordwesten van de Verenigde Staten. Via besloten Facebookgroepen of virale WhatsApp- berichten hadden ze vernomen dat ‘Antifa’ met bussen onderweg was naar hun stadje om er te rellen en te plunderen. In de gemeente Forks, Washington werd het voertuig van een niet-blanke familie op een kampeertrip omsingeld en om de invasie tegen te houden werden er zelfs boomstammen over de rijweg gelegd. Maar die bussen met gevaarlijke antifascisten? Die kwamen helemaal niet.

Marrakesh

Hoe ging het er het voorbije jaar aan toe in ons land? België lijkt, tot nu toe en in vergelijking met het buitenland, te ontsnappen aan geweld door complotdenkers. Ja, er zijn hier ook aanhangers opgedoken van QAnon en #SaveTheChildren, maar vooralsnog in beperkte groepjes. Er zijn enkele verenigingen opgericht die coronacomplotten promoten en rechtszaken willen aanspannen, zoals ‘Viruswaanzin’ of ‘Hands for Freedom’, maar die lijken kleiner, marginaler en minder invloedrijk dan hun Nederlandse tegenhangers.

Wat rest zijn vooral virale posts op sociale media. Exemplarisch is een ‘geldstroomdiagram’ op Facebook dat zou aantonen dat Sciensano, universiteiten, virologen en politici zoals de Antwerpse provinciegouverneur Cathy Berx (CD&V) en premier Alexander De Croo (Open VLD) allemaal omgekocht zijn door Microsoft-oprichter Bill Gates. En wat te denken van de ‘hypothese’ over Marc Van Ranst die Siegfried Bracke, voormalig hoofdredacteur van de VRT-nieuwsdienst en voormalig Kamervoorzitter voor N-VA, op 20 augustus op Twitter plaatste: ‘Communisten willen het einde van het kapitalistisch systeem. Stel: een – ik zeg maar wat – communistisch viroloog. Als die erin slaagt vanop zijn positie delen van de economie stil te leggen, krijg je het kapitalisme óók op de knieën. Makkelijk zelfs…’ Kan tellen als illustratie dat niemand immuun is voor complottheorieën.

Met bedreigingen kregen we in ons land wel geregeld te maken. Begin september kwam het nieuws dat vier corona-experts, onder wie Marc Van Ranst, politiebeveiliging kregen. Rond diezelfde tijd werd een Gentse dokter tijdens een huisbezoek belaagd door iemand die haar wilde confronteren met een complottheorie. ‘Dokters worden gesubsidieerd om over corona te liegen’, kreeg de huisarts te horen, en ‘vaccins brengen mensen in gevaar’.

Het grootste gevaar van complottheorieën, naast een opgehitste lone wolf die een aanslag pleegt, is meer onderhuids en geniepig. Als een deel van de kiezers zich vatbaar toont voor complottheorieën, bestaat het gevaar dat politieke partijen proberen mee te surfen op die boodschap, louter en alleen om dat electoraat in te palmen. Sommige politieke stromingen kunnen garen spinnen bij meer wantrouwen in gevestigde instanties zoals wetenschappelijke instituten, de ambtenarij, het gerecht, en natuurlijk ook: de media. Een discours over de ‘leugenpers’ die steevast bepaalde zaken zou censureren, bestaat al langer. Een groep mensen is er bijvoorbeeld rotsvast van overtuigd dat de pers verplicht is om alleen ‘positief nieuws’ te brengen over migratie, en dat dat gestipuleerd zou zijn in het befaamde Marrakesh-pact waarover in 2018 zo veel te doen was.

Sekteleiders

Wat valt er tegen complotdenkers te beginnen? In alle eerlijkheid: niet zo veel. Bewijs namelijk maar eens dat Queen Elizabeth géén gedaanteverwisselende reptilian is. Complottheorieën bevatten ook een typisch element dat ze immuun maakt voor kritiek: al wie ze niet onderschrijft, is gewoon mee gecorrumpeerd. Volgens complotdenkers zitten de mainstream media of MSM gezellig mee in het complot. ‘MEDIA = VIRUS’ luidt het opschrift van T-shirts die de Nederlandse YouTuber Robert Jensen voor 27,95 euro verkoopt in zijn webshop. Vooral factcheckers mag je zeker niet geloven, want het International Fact-Checking Network (IFCN), waartoe ook Knack behoort, kreeg in het verleden geld van stichtingen opgericht door Bill Gates en de Hongaarse filantroop George Soros. Die laatste is de eeuwige boeman in ontelbaar veel complottheorieën.

Complotdenkers presenteren zichzelf vaak als mensen die ‘gewoon vragen hebben’ en die ‘écht kritisch zijn’, in tegenstelling tot de andere burgers die alles aanvaarden en slikken. Die laatsten zijn de ‘schapen’ in hun discours. Maar wie zich stelselmatig en wantrouwig afsluit van alle betrouwbare bronnen en alleen nog een kring van gelijkgestemden om zich duldt, behoort niet tot een groep kritische vrijdenkers. Complotgoeroes of politici die beweren dat je helemaal niemand kunt vertrouwen, tenzij henzelf, zijn helemaal geen moedige dwarsdenkers. Het zijn sekteleiders.