Van oorlog tot migratie: ‘Bodemdegradatie heeft niet enkel een impact in ontwikkelingslanden’

De degradatie van grond leidt tot een ernstige verstoring van het ecosysteem en zal onder meer gedwongen migratie en conflict om land doen toenemen, schrijft Abbas El-Zein, professor ingenieurswetenschappen aan de Universiteit van Sydney. ‘Denk niet dat bodemdegradatie louter voor ontwikkelingslanden een probleem vormt’, waarschuwt hij.

Als iemand er nog aan twijfelde of we nu echt op een ecologische crisis afstevenen, kreeg die er met het recentste rapport over landdegradatie van het Intergouvernementeel Platform voor Biodiversiteit en Ecosysteemdiensten (IPBES) heel wat overduidelijk bewijs bij.

Landdegradatie kan vele vormen aannemen, maar komt er eigenlijk altijd op neer dat er sprake is van een ernstige verstoring van een gezond evenwicht tussen vijf belangrijke ecosysteemfuncties. Deze zijn: voedselproductie, de voorraad aan vezels, microklimaatregeling, watervoorziening en opslag van CO2.

De effecten kunnen ingrijpend zijn: verlies van vruchtbaarheid van de bodem, vernietiging van de habitat van soorten en verlies van biodiversiteit, bodemerosie en de overmatige afvloeiing van nutriënten in meren.

Landdegradatie heeft ook ernstige domino-effecten voor de mens want het leidt uiteindelijk tot ondervoeding, ziekte, gedwongen migratie, culturele schade en zelfs oorlog.

In het ergste geval kan bodemdegradatie resulteren in verwoestijning en het onbruikbaar worden van land. Langdurige droogte en het verlies van vruchtbaar land hebben mogelijk bijgedragen aan de oorlogen in Soedan en Syrië.

Volgens het nieuwe rapport leeft 43 procent van de wereldbevolking in regio’s die zijn aangetast door bodemdegradatie. Tegen 2050 zouden 4 miljard mensen in ‘drylands’ leven. Dit soort gebied wordt door de Verenigde Naties gedefinieerd als land met een ‘droogtegraad’ van minder dan 0,65. Dat betekent dat de hoeveelheid verloren water veel groter is dan de hoeveelheid neerslag.

Dergelijke gebieden zijn zeer kwetsbaar voor voedsel- en wateronzekerheid, vooral in Afrika ten Zuiden van de Sahara en het Midden-Oosten.

Niet enkel in ontwikkelingslanden

Het zou verkeerd zijn om te concluderen dat bodemdegradatie louter voor ontwikkelingslanden een probleem is. Over het algemeen geldt zelfs dat land meer aangetast is in de ontwikkelde wereld – zoals bijvoorbeeld wordt aangetoond door grotere terugval van het organische koolstofgehalte in de bodem, een maatstaf voor de gezondheid van de ondergrond. In rijkere landen is het tempo van de degradatie echter vertraagd en de mensen in deze regio’s zijn over het algemeen ook minder kwetsbaar voor de effecten ervan.

Het is in Afrika ten Zuiden van de Sahara, Azië en Zuid- en Midden-Amerika dat het probleem het grootst is. Maar toch kan de klimaatverandering de kwaliteit van het land naar beneden halen, met name daar waar droogte en bosbranden steeds vaker voorkomen, en dat is zelfs op welvarende plaatsen zoals Californië en Australië.

Een afname van de globale beschikbaarheid van landbouwgrond zal wereldwijd de voedselprijzen beïnvloeden. Volgens het rapport zal de mens tegen 2050 bijna elk plekje van de planeet hebben getransformeerd, afgezien van onbewoonbare gebieden zoals woestijnen, bergen, toendra en polaire gebieden.

Misschien wel het meest huiveringwekkend, voorspelt het rapport dat de gecombineerde gevolgen van bodemaantasting en klimaatverandering tegen 2050 tussen 50 miljoen en 700 miljoen mensen zullen hebben verplaatst. De kans is groot dat dit zal leiden tot conflicten over land.

Een deel van deze migratie zal onvermijdelijk over de internationale grenzen heen gaan. Niet alleen voor de migranten zullen de gevolgen groot zijn. De situatie zal verkiezingsuitkomsten, grenscontroles en socialezekerheidsstelsels over de hele wereld beïnvloeden en bepalen.

Stijgende bevolking en vraag naar voedsel

De twee meest directe oorzaken van landdegradatie zijn de omzetting van inheemse vegetatie in landbouwgrond en weideland, en niet-duurzame manieren om land te beheren. Andere factoren zijn de effecten van de klimaatverandering en het verlies van land door de verstedelijking, infrastructuur en mijnbouw.

De onderliggende drijfveer voor al deze veranderingen is echter vooral de groeiende bevolking en stijgende vraag per persoon naar eiwitten, vezels en energie. Dit leidt tot meer vraag naar land en de verdere aantasting van gebieden met zwakke ondergronden.

Gelukkig zijn er in de geschiedenis een aantal positieve verhalen te vinden die aantonen dat goed landbeheer loont: boslandbouw, duurzame vormen van landbouw en van waterbeheer. Een vaak voorkomend kenmerk van verschillende van deze succesverhalen is de grote betrokkenheid van inheemse bevolkingsgroepen en lokale boeren.

En toch blijven deze prestaties te beperkt als we naar de werkelijke omvang van het probleem kijken. Er blijven aanzienlijke obstakels opduiken, zoals de toenemende vraag naar land, het gebrek aan bewustzijn van de ernst van de bodemdegradatie, gefragmenteerde besluitvorming binnen en tussen landen onderling.

Maar er is ook goed nieuws. De auteurs van het rapport benadrukken immers dat een groot aantal van de bestaande multilaterale overeenkomsten, waaronder de verdragen inzake woestijnvorming, klimaatverandering, biodiversiteit en het beheer van drasland een sterk platform bieden voor de bestrijding van bodemdegradatie. Of de overeenkomsten succesvol zullen zijn in het overwinnen van de bovengenoemde obstakels, zal nog moeten blijken.

Burgeractie

Wat kunnen we doen als burgers, en dan vooral zij die in de steden wonen en weinig rechtstreekse betrokkenheid voelen met akkers en velden? Minder vlees eten helpt enorm. Meer algemeen zouden we ons beter kunnen informeren over de bronnen en de impact van het voedsel dat we kopen, inclusief de verpakking ervan, en de brandstof die nodig was voor productie en transport.

Maar het probleem gaat natuurlijk niet alleen over individuele keuzes, hoe belangrijk deze ook zijn. Onderliggende oorzaken moeten worden aangepakt, waaronder internationale handelssystemen, het gebrek aan bescherming voor lokale gemeenschappen die machteloos staan tegenover de globale krachten die de markt bepalen, ideologieën van ongebreidelde groei en perverse pogingen om steeds meer consumptie aan te moedigen.

Logischerwijze is er wellicht behoefte aan een verbreding van impact van de nationale politiek, van een bijna exclusieve aandacht voor economisch welzijn op korte termijn naar een toekomst voor iedereen. De volgende keer dat u uw plaatselijke vertegenwoordiger ontmoet, vraagt u hem of haar dan eens wat zij doen om de belangen van uw kinderen en kleinkinderen te beschermen. Of, nog beter, informeer jezelf, praat met anderen, vorm je eigen mening over wat er moet gebeuren. Probeer het vervolgens mee mogelijk te maken.

Dit opiniestuk verscheen eerder bij The Conversation en werd vertaald door IPS.