Van de Pandora Papers tot de Facebook Files: wat u en wij niet mochten weten

Met het Pegasus Project, de Pandora Papers en de Facebook Files werkte Knack ook in 2021 mee aan internationale onderzoeksjournalistiek. Een overzicht van de onthullingen.

Wat? Geavanceerde spyware van het Israëlische bedrijf NSO Group is misbruikt om journalisten en mensenrechtenactivisten te bespioneren in tal van landen.

Publicatie? Juli 2021.

Partners? Het journalistencollectief Forbidden Stories, Amnesty International Security Lab, Le Soir en veertien internationale mediapartners.

Inhoud? Pegasus is een programma om smartphones te hacken, ontworpen en verkocht door het Israëlische bedrijf NSO Group om criminelen en terroristen op te sporen. Maar uit het Pegasus Project blijkt dat de spyware ook massaal door regimes wordt ingezet tegen journalisten en mensenrechtenactivisten. Alles wat je op je smartphone doet, kan Pegasus stiekem gadeslaan: wachtwoorden, sms’jes, foto’s, contactenlijsten, oproepen, websitebezoeken, microfoon, camera, Signal, WhatsApp, locatiegegevens enzovoort.

Op 37 smartphones van journalisten en mensenrechtenactivisten trof het Security Lab van Amnesty International sporen van Pegasus aan. In België vond het sporen op de iPhone X van de Belgisch-Amerikaanse Carine Kanimba (28), dochter van Paul ‘Hotel Rwanda’ Rusesabagina. Rwanda ontkent dat het Pegasus gebruikt.

Het onderzoek ging van start nadat een lijst was uitgelekt met daarop meer dan 50.000 telefoonnummers uit een vijftigtal landen die sinds 2016 door NSO-klanten zijn geselecteerd als potentieel doelwit. Ook een dozijn Belgische gsm-nummers staat op de lijst, waaronder die van voormalig Belgisch premier Charles Michel en voormalig Europarlementslid Louis Michel. Dat een telefoonnummer op de lijst voorkomt, betekent niet noodzakelijk dat het toestel in kwestie ook daadwerkelijk aangevallen of geïnfecteerd is met Pegasus. NSO Group ontkent dat de gelekte lijst met telefoonnummers ook maar iets te maken heeft met Pegasus.

Gevolgen? In België gaf het federaal parket volgens De Tijd opdracht aan de Computer Crime Unit van de federale politie om een opsporingsonderzoek te beginnen naar de hacking. Knack en Le Soir onthulden bovendien dat de militaire inlichtingendienst ADIV sporen van Pegasus aantrof op de iPhones van journalist Peter Verlinden en zijn echtgenote. Het Security Lab van Amnesty International vond dan weer Pegasus-sporen op de iPhone van El Mahjoub Maliha. De Belg is afkomstig uit de Westelijke Sahara en werkt als vrijwilliger voor Codesa, een collectief van Saharawi mensenrechtenactivisten.

In november voegde het Amerikaanse ministerie van Handel NSO Group toe aan een zwarte lijst vanwege ‘schadelijke cyberactiviteiten’. Amerikaanse bedrijven mogen daardoor niet langer handeldrijven met NSO Group. In Hongarije gaf een parlementslid van premier Viktor Orbans partij toe dat de overheid de spyware inzet. Uit onderzoek van de Franse veiligheidsdiensten bleek voorts dat de telefoons van zeker vijf Franse ministers en een diplomaat verbonden aan het Elysée in 2019 en 2020 waren aangevallen met Pegasus-software.

Wat moet er nog gebeuren? Naast de lopende onderzoeken in tal van landen is het vooral belangrijk dat de internationale handel in spionagesoftware beter gereguleerd en gecontroleerd wordt.

Tijdsinvestering? Een dertigtal werkdagen tussen maart en juli. Bijzonder tijdrovend aan dit onderzoek waren de vele veiligheidsmaatregelen, die normaal journalistiek werk bemoeilijkten. Ook in de forensische analyse van de betrokken smartphones kroop heel wat energie.

Wat? Gelekte documenten met financiële informatie onthullen de geheime offshoreconstructies van 35 staatshoofden en regeringsleiders en meer dan 330 politici en overheidsfunctionarissen.

Publicatie? Oktober 2021.

Partners? Het Internationaal Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ), De Tijd, Le Soir en ruim 600 journalisten uit 117 landen.

Inhoud? De Tsjechische premier Andrej Babis, de Jordaanse koning Abdullah II, de voormalige Britse premier Tony Blair: het zijn maar enkele van de grote namen die opduiken in een lek van 11,9 miljoen documenten afkomstig van 14 offshoreproviders. Ook ruim 1200 Belgische burgers en inwoners staan erin vermeld als eigenaar of bestuurder van een offshoreconstructie in belastingparadijzen. Onder hen een aantal telgen uit de rijkste families van België, grote namen uit de Belgische financiële wereld, diamantairs, familieaandeelhouders van de Belgische chemiereus Solvay, een voetbalmakelaar, een Brusselse kunsthandelaar, maar ook tal van ‘gewone’ Belgen zoals een slager, een softwareontwikkelaar en de manager van een schoonmaakbedrijf.

Gevolgen? Minister van Financiën Vincent Van Peteghem (CD&V) reageerde dat de Belgische fiscus de Pandora Papers van nabij volgt. Na de Panama Papers in 2016 opende de Bijzondere Belastinginspectie 269 dossiers. Het is nog afwachten hoeveel bijkomende fiscale en strafonderzoeken er deze keer volgen. Begin december publiceerde het ICIJ alvast een pak namen en bedrijfsinformatie uit de Pandora Papers op zijn website. Daarmee kunnen fiscus en parketten aan de slag.

Ook in tal van andere landen zijn nieuwe onderzoeken gelanceerd. In Ecuador, bijvoorbeeld, begon het parket-generaal een onderzoek naar president Guillermo Lasso op verdenking van belastingfraude. In Tsjechië waren er verkiezingen vlak na de publicatie. Andrej Babis slaagde er niet in een nieuwe regering te vormen.

Wat moet er nog gebeuren? De problematiek van geld wegsluizen naar belastingparadijzen kan alleen op internationaal niveau aangepakt worden. De voorbije jaren zijn al stappen gezet, van meer internationale gegevensuitwisseling tot een minimumbelasting voor multinationals. Zonder aanhoudende druk op belastingparadijzen zullen er altijd achterpoortjes openblijven. In België is er op het niveau van politie en parket voornamelijk een gebrek aan gespecialiseerde financiële speurders.

Tijdsinvestering? Circa 45 werkdagen tussen maart en oktober. Samen met Le Soir en De Tijd namen we liefst 30.000 documenten vol financiële informatie door op zoek naar de beste Belgische verhalen. En dat was vaak even saai als het klinkt. Op basis van dat onderzoek stelden we vervolgens een Excelbestand samen met ruim 1200 Belgische namen. De beste cases publiceerden we, maar naar schatting 90 procent van al onze research haalde uiteindelijk de publicaties niet. Overleg met 600 collega’s wereldwijd gebeurde permanent via een afgeschermd online platform.

Wat? Een lek van interne documenten, presentaties, onderzoeken en uitwisselingen tussen Facebookmedewerkers. De documenten werden door voormalig Facebookmedewerker en klokkenluider Frances Haugen aan het Amerikaanse Congres bezorgd en zijn geanonimiseerd.

Publicatie?

Oktober 2021.

Partners? Een Europees consortium van journalisten van Le Monde, Süddeutsche Zeitung, de televisiekanalen WDR en NDR, Tamedia, Berlingske en het journalistencollectief Organized Crime and Corruption Reporting Project.

Inhoud? Uit de interne documenten blijkt dat Facebook in een groot deel van de wereld machteloos staat om misbruik tegen te gaan. Interne onderzoeken en uitwisselingen tonen dat haatspraak vooral in de Arabische wereld een enorm probleem is. Voor landen als Jemen, de Golfstaten en Libië heeft Facebook nauwelijks moderatoren. Daardoor loopt ook de artificiële intelligentie achter, en worden weinig berichten automatisch weggehaald.

Een van de grootste problemen is dat Facebook zelf niet meer lijkt te snappen wat zijn gebruikers doen. In India, bijvoorbeeld, suggereert het algoritme voortdurend groepen en pagina’s vol desinformatie, geweld en bloedvergieten. Bovendien doen de documenten ook vermoeden dat Facebook niet ongevoelig is voor politieke druk. In India laat het bedrijf extremistische organisaties die de regels overtreden maar gelinkt zijn aan regeringspartij BJP hun gang gaan. Ook in Ethiopië stelde Facebook vast dat milities en inlichtingendiensten het socialemediakanaal gebruiken voor fondsenwerving.

Gevolgen? Bij de lancering van Meta, het nieuwe platform dat alle Facebookapplicaties verzamelt, haastte ceo Mark Zuckerberg zich om te benadrukken dat Facebook zijn adverteerdersregels aanscherpt. In de nasleep van de onthullingen kondigde het bedrijf aan dat het zijn moderatiecapaciteiten zal aanscherpen.

Wat moet er nog gebeuren? Het blijft onduidelijk of Facebook daadwerkelijk van plan is om rigoureuze maatregelen te nemen om misbruik tegen te gaan en daar ook transparant over te communiceren.

Tijdsinvestering? Drie weken in oktober. Omdat de documenten uitsluitend uit screenshots bestaan, waren ze aanvankelijk niet doorzoekbaar. Bovendien bevatten de interne discussies heel wat jargon en afkortingen, waardoor het langer duurt om alles correct te interpreteren.