Uw veiligheid hangt ervan af: wie vult het machtsvacuüm in de Middellandse Zee in?

Na mijn tussenstop in Macedonië houd ik halt in Griekenland. Blauwe luchten alom, maar er is noodweer op komst: de Middellandse Zee zal de toekomst van West-Europa bepalen.

Ik ben in de Griekse havenstad Thessaloniki. Het is laat op de avond wanneer ik me in mijn hotel meld. De drie grote vensters van mijn kamer kijken uit over het verlaten Aristotelesplein, de kade, het glinstertapijt van de zee en de vage contouren van de Olympusberg aan de einder. Tijdens de voorbije etappes langs de rafelranden van Europa had de geschiedenis zich al vaak aan me opgedrongen. In de paleizen van Petersburg, bijvoorbeeld, de kloosters rond Kiev, of op de Ottomaanse brug van Visegrad. Maar nergens werd de geschiedenis prompt zo overmeesterend als aan de oevers van de Middellandse Zee.

De Middellandse Zee, zo schreef de historicus Fernand Braudel, is het vertrekpunt van Europa’s lange beschavingsmars. Met het Oude Egypte, dat dit gebied bevoorraadde met graan en een blijvende invloed uitoefende op onze kunst. Met de Levant, waaruit de joods-christelijke traditie ontsprong. Met de stadstaten rond de Egeïsche Zee, waar de filosofie het levenslicht zag. Met het Syrië van de Ommajaden, dat ons wetenschappelijke inzichten doorgaf. En met Rome, dat aan die tradities zijn machtssymbolen en gesofisticeerde rechtsleer toevoegde, en de mediterrane erfenis met een verbluffend politiek organisatievermogen over de Alpen voerde. Daar, in onze contreien, zou die erfenis talrijke leiders blijven inspireren, van Karel de Grote tot Adolf Hitler.

Vandaag lijkt de Middellandse Zee veeleer op de weke onderbuik van Europa. Ze is niet langer het centrum, ze behoort tot de periferie. Ze werd een vakantiepark voor toeristen uit het rijke Noorden, een transitzone tussen de grote West-Europese havens en China, en een buffer tegen vluchtelingen en terroristen. Hoe meer de regio verzwakt, hoe meer hij degenereert tot een poel van onstabiliteit. West-Europa kan niet wegkijken. Europa moet het Middellandse Zeegebied domineren, of het Middellandse Zeegebied zal Europa verder destabiliseren.

‘De veiligheidsomgeving verandert erg snel’, vertelt een jonge officier van de Griekse militaire inlichtingendiensten me tijdens een wandeling langs de kade. ‘Je kunt niet zeggen dat er vandaag uitzonderlijk veel geweld is rond de Middellandse Zee – in een nabij verleden had je bijvoorbeeld de oorlog in Joegoslavië, die veel mensen op de vlucht joeg. Vandaag is het anders. Het verschil is vooral dat Europa veel zwakker is geworden. Het vertrouwt zichzelf niet meer, en het verliest daardoor ook het vertrouwen van andere spelers. Daarbovenop komt nog de tanende macht van de Verenigde Staten.’

De inlichtingenofficier maakt zich vooral zorgen om de Egeïsche Zee. ‘Hou vooral de Turken in de gaten’, waarschuwt hij. Net op dat moment naderen we de Witte Toren van Thessaloniki, die in de vijftiende eeuw werd opgetrokken door de Turkse sultans. De Ottomaanse Turken heersten hier bijna 500 jaar. Thessaloniki was het vertrekpunt voor Turkse militaire campagnes en slavenraids in de Balkan. Bij het begin van de twintigste eeuw werd het de uitvalsbasis voor de Jonge Turken, die het vermolmde Ottomaanse sultanaat omverwierpen en vervingen door een seculiere Turkse staat.

Ik kan me best voorstellen waar de Griekse bekommernis vandaan komt. Enkele maanden geleden ging ik hier met het marineschip HS Krataios de zee op. Urenlang werden we geschaduwd door een Turks schip dat pal op de betwiste maritieme grens voer. Wat later scheerde er een Turks gevechtsvliegtuig voorbij. Kort nadien opende een Grieks marineschip het vuur omdat een Turks vrachtschip een inspectie weigerde. Sinds 2013 gebeuren er jaarlijks meer dan 1500 incidenten.

Traditioneel heeft de Griekse marine het overwicht in de Egeïsche Zee, maar daar komt snel verandering in. Door de economische crisis zijn de Griekse defensie-uitgaven teruggevallen. Ankara geeft nu 10 miljard dollar meer uit aan zijn krijgsmacht dan Athene. De Turkse marine zal de komende jaren minstens twintig nieuwe marineschepen in de vaart nemen, waaronder een klein vliegdekschip en moderne fregatten. Wat de Grieken vooral zorgen baart, is de aankoop van nieuwe landingsschepen. Die zijn een mogelijke bedreiging voor de betwiste eilanden. Eerder had de Turkse president Recep Tayyip Erdogan al verklaard dat het een historische vergissing was om in 1923, na de instorting van het Ottomaanse Rijk, de controle over verschillende eilanden in de Egeïsche Zee aan de Grieken te laten. Turkse diplomaten lieten herhaaldelijk uitschijnen dat ze het ‘vernederende’ verdrag van Lausanne willen herzien. ‘Herinnert u zich dat de Russen hun invasie van de Krim ook begonnen met het argument dat Nikita Chroetsjov de Krim onterecht had afgestaan?’ merkte de inlichtingenofficier op. ‘We moeten op onze hoede blijven.’

Ik keer terug naar mijn hotel. Het dakterras torent uit boven het geraas van de stad. Het voelt vreemd om bij dit uitzicht te piekeren over de wanorde in en rond de Middellandse Zee. Voor me op tafel liggen enkele oude kaarten, een negentiende-eeuwse kaart van de Britse marine, een van de Belgische historicus Henri Pirenne, een van de strateeg Nicolas Spykman en een recente kaart van de Europese Unie met daarop de vluchtelingenstromen.

Mij komt het voor dat we in het Middellandse Zeegebied vijf grote geopolitieke krachtenvelden kunnen onderscheiden.

1. Een eerste gaat over de rol van de Egeïsche Zee bij het controleren van de Turkse ambities. Hoewel Griekenland economisch verzwakt is, vinden veel defensieplanners het cruciaal dat het land de controle over de Egeïsche Zee behoudt om zo te verhinderen dat Turkije weer uitgroeit tot een dominante maritieme speler. Turkije maakt deel uit van de NAVO, maar niemand kan voorspellen hoe de bevolkingsgroei en het rusteloze nationalisme het buitenlandbeleid zullen gaan bepalen. Net daarom is het behoud van de territoriale status-quo in de Egeïsche Zee cruciaal.

2. Een tweede geopolitieke uitdaging is de rol van Rusland. Voor de Russen is toegang tot de Middellandse Zee belangrijk om te verhinderen dat het door de Verenigde Staten wordt opgesloten op het continent. Vanuit die optiek is het voor Moskou cruciaal om de controle te behouden over de Krim, die als een zeeburcht in de Zwarte Zee ligt. Daarna moet Rusland de toegang door de Bosporus, de Dardanellen en de Egeïsche Zee vrijwaren. Die toegang wordt geregeld via oude verdragen, maar de Russen willen hem ook militair kunnen afdwingen.

Tot slot wil Rusland permanente aanwezigheid in het oosten van de Middellandse Zee. In Syrië krijgt het tot 2066 volledige soevereiniteit over de marinehaven van Tartus en de luchtmachtbasis van Hmeinim. In 2013 bracht Moskou het Vijfde Operationele Eskadron weer op de been, dat permanent een elftal marineschepen in de Middellandse Zee moet klaarhouden. Ook met Egypte werden de banden aangehaald. Het Kremlin is er een van de belangrijkste wapenleveranciers geworden, en tekende een verdrag dat de Russische marine toegang geeft tot Egyptische havens.

3. Het derde geopolitieke spanningsveld is de Levant – zeg maar het huidige Israël, Jordanië, Libanon, de Palestijnse Gebieden, Syrië en een stukje Turkije. Al van in de oudheid is de Levant het strijdperk van de grote spelers in de regio, zoals Perzisch Iran, Turkije, Egypte en de maritieme mogendheden uit het Westen. De Perzen hebben van oudsher de ambitie om de vruchtbare vlakten van de Tigris en de Eufraat, in het huidige Irak, te controleren en dan door te stoten tot de strategische havensteden van Syrië en Libanon. Geopolitiek is Iran even gretig om zijn invloed naar het Westen uit te breiden als het zich wil laten gelden in Centraal-Azië. Voor Iran is dat een kwestie van prestige, van religieuze banden met de sjiieten in de regio, maar ook van veiligheid. De beste manier om het regime veilig te stellen, is het behoud van de strook tussen de Levant en het Iraanse Zagrosgebergte als invloedssfeer.

Die verzuchting botst frontaal met de belangen van Saudi-Arabië, Israël en de VS. Wat vandaag opnieuw in de maak is, is niets minder dan een strategische as tussen die drie landen om de Iraanse invloed in te dammen. Het is intrigerend hoe Iran erin slaagt die formatie te verschalken. Israël en Saudi-Arabië geven zes keer meer uit aan defensie dan Iran, maar in Syrië, Libanon, Irak en zelfs in de Palestijnse Gebieden staat Iran sterker dan ooit. Dat Iraanse offensief teert vooral op de haat in de regio tegenover de VS en Israël, de anarchie die volgde op de invasie in Irak en de perceptie dat Washington 6 miljoen Israëlische Joden laat primeren op 300 miljoen naburige moslims. Het is afwachten hoe Turkije en Egypte zich in de toekomst zullen opstellen in dit mijnenveld. Het heeft er veel van weg dat de twee vooral afdrijven van het trio Washington-Riyad-Tel Aviv.

4. En dan is er nog een opvallende speler: China. De Chinezen houden zich vooralsnog gedeisd. Wegens hun zakenbelangen stelden ze zich neutraal op, maar om net dezelfde reden zullen ze op termijn veel actiever worden rond de Middellandse Zee. ‘We moeten er nu onze belangen en rechten krachtiger gaan afdwingen’, schreef Zhang Xiaotong, een adviseur op het gebied van economische veiligheid.

China wil meer toegang tot het Europese achterland via havens zoals Piraeus in Griekenland, Zadar in Kroatië en Trieste in Italië. In Djibouti bouwt het een gigantische militaire basis om de handelsroutes te beschermen, óók die doorheen de Middellandse Zee, zoals het Suezkanaal en de Straat van Gibraltar. De Chinese marine is geregeld aanwezig ten westen van het Suezkanaal, oefent er samen met Rusland, en ontwikkelt een hechtere relatie met Egypte, de poortwachter tussen de Rode en de Middellandse Zee.

Washington ziet de bui al hangen. China daagt het Amerikaanse leiderschap al uit rond de Stille Oceaan, maar de kans bestaat dus dat het de Amerikaanse positie ook hier komt contesteren. De Amerikanen houden met moeite hun aanwezigheid op peil, met vier destroyers die vanuit Spanje opereren, de twee squadrons gevechtsvliegtuigen op Sicilië en de Onderzeeërs Groep 8, die vanuit Napels opereert. De NAVO zou dat gat moeten dichtrijden, maar de Europese bondgenoten kunnen nauwelijks voldoende schepen leveren om op de Middellandse Zee te patrouilleren. Dat het Westen een machtsvacuüm in de Middellandse Zee aan het creëren is, dat staat vast. Wie het zal invullen, blijft onzeker. Aan kandidaten is er alvast geen gebrek.

5. Het vijfde spanningsveld is de economie. De komende twintig jaar zal de bevolking in de Europese landen rond de Middellandse Zee krimpen met 4 miljoen. De bevolking in de andere landen zal groeien met 120 miljoen, en daar is er een schromelijk gebrek aan werk. In de landen in de zuid- en oostrand van de Middellandse Zee komen er elk jaar 4 à 5 miljoen mensen tussen de 15 en de 64 jaar bij, maar er worden jaarlijks amper 1 miljoen banen gecreëerd. Daarbovenop heb je nog de klimaatopwarming, die de landbouwproductie in landen zoals Irak en Egypte met 30 procent kan doen krimpen.

De migratiedruk is dus enorm. Wat wordt er dan van steden zoals Thessaloniki? In het rangeerstation staan de treinstellen te roesten. De afschilferende wagons doen vooral dienst als schuilplaats voor vluchtelingen. Een deel van de haven werd omgevormd tot een lounge voor toeristen, maar de rest van de dokken ziet er verlaten uit. De armen van de kranen hangen werkloos naar beneden. Kan Europa het zich permitteren om zijn buitenranden zo te laten afbrokkelen? Helpt prikkeldraad om vluchtelingen buiten te houden als de toestand in een aantal lidstaten zo alarmerend is? Eén zaak lijkt me zeker: de veiligheid in de Middellandse Zee wordt bepalend voor de veiligheid in West-Europa. Wie de realiteit hier wil vatten, kan niet anders dan één oog op de geopolitiek te houden en het andere op de economische onzekerheid.