Uw mineralen of uw leven: waarom Oekraïne en Amerika dan toch een grondstoffendeal sluiten

Oekraïne en Amerika lijken dan toch op weg om een deal te sluiten over de exploitatie van Oekraïnes kritieke grondstoffen. De Oekraïense hoop om op die manier Amerikaanse veiligheidsgaranties te krijgen, lijkt vervlogen. ‘Zelensky moet er nu vooral voor zorgen dat Amerika geen regelrechte tegenstander wordt.’

Krijgen de Verenigde Staten toegang tot de Oekraïense minerale rijkdommen? Volgens Donald Trump is het maar een kwestie van tijd. ‘We hebben onze deal bijna uitonderhandeld’, stelde de Amerikaanse president gisteren. Hij voegde eraan toe dat de Oekraïense president Volodymyr Zelensky vrijdag naar Washington zou reizen om de deal te ondertekenen.

Over de concrete inhoud van de deal is tot nu toe weinig bekend. Het zou voorlopig slechts om een raamwerk gaan, waarvan de details nog moeten worden ingevuld. Met de deal zouden Amerikaanse bedrijven toegang krijgen tot een deel van de olie, het gas en de mineralen die zich op Oekraïens grondgebied bevinden.

Er zou ook een Investeringsfonds voor Reconstructie komen, dat de opbrengsten herinvesteert in Oekraïne. Van Trumps aanvankelijke eis dat Amerika recht heeft op minstens 500 miljard dollar is ondertussen geen sprake meer. Tegelijk bevat de ontwerptekst, aldus de Financial Times, geen spoor meer van eventuele veiligheidsgaranties voor Oekraïne.

De opmaat naar die ‘mineralendeal’ verliep met het nodige spektakel. Zelensky weigerde aanvankelijk zijn akkoord te geven. De voorbije week voerde Amerika de druk op Oekraïne gevoelig op. Zo noemde Trump Zelensky een ‘dictator’ die ‘weigert verkiezingen te houden’.

Dat er nu toch een akkoord in zicht is, doet in Oekraïne de hoop opleven dat de banden tussen Oekraïne en de VS aangehaald kunnen worden. De Oekraïense premier Denis Sjmyhal noemde het raamakkoord ‘een specifieke stap richting vrede’.

Oekraïens idee

Het idee om westerse bedrijven toegang te geven tot zijn grondstoffen komt vanuit Oekraïne zelf. Het maakte deel uit van het overwinningsplan dat Zelensky in oktober presenteerde aan de Verchovna Rada, het Oekraïense parlement.

Door zijn ‘kritieke metalen’ als titanium, uranium, lithium en grafiet aan te bieden aan Amerikaanse bedrijven hoopte Oekraïne aanvankelijk Amerikaanse veiligheidsgaranties te bekomen. Door Amerikaanse economische belangen in Oekraïne te creëren, zouden de Verenigde Staten er bovendien belang bij hebben om Oekraïne (al dan niet militair) te blijven steunen.

Amerikaanse veiligheidsgaranties gingen onder Trump vrijwel onmiddellijk van tafel. Toch zinspeelde Trump al op de mogelijkheid om Oekraïne toe te laten om (voorlopig) Amerikaanse wapens te blijven kopen. Als de deal daadwerkelijk leidt tot grote Amerikaanse investeringen, zou dat een soort veiligheidsbuffer kunnen betekenen. De kans dat Rusland een land met grote Amerikaanse economische belangen militair zou aanvallen, is enorm klein. Scott Bessent, de Amerikaanse minister van Financiën, had het over ‘impliciete veiligheidsgaranties’.

Los van de nogal spectaculaire manier waarop Trump de deal najoeg, zijn zulke ‘mineraaldeals’ niet geheel ongewoon. De Europese Unie heeft sinds 2021 maar liefst veertien soortgelijke akkoorden gesloten met landen als Zuid-Afrika, Rwanda, Argentinië, Servië en… Oekraïne. ‘Die deals hebben eigenlijk geen juridische waarde’, benadrukt Thijs Van de Graaf, professor internationale politiek aan de Universiteit Gent. ‘Het zijn alleen intentieverklaringen.’ Niets wijst er voorlopig op dat een Amerikaans-Oekraïense deal een ander statuut zal hebben.

Praktische bezwaren

Er zijn evenwel serieuze praktische bezwaren bij een eventuele deal. Volgens Kiev zelf beschikt het land over ongeveer 5 procent van de ‘kritieke grondstoffen’ in de wereld. Het is volstrekt onduidelijk of dat ook klopt. ‘Veel van die schattingen gaan terug op oude Sovjetkaarten en -berekeningen’, zegt Van de Graaf. ‘Dat zijn vaak achterhaalde of ronduit foute schattingen, waarbij je echt serieuze vraagtekens kunt plaatsen.’

Sowieso is Trump voor de uitvoering van een eventuele deal aangewezen op de bereidheid van het Amerikaanse bedrijfsleven. Want finaal moeten bedrijven bereid zijn om in Oekraïne te investeren. Dat is geen voor de hand liggende beslissing. Oekraïne is een land in oorlog. Een belangrijk deel van de kritieke mineralen bevindt zich in gebied dat door Rusland wordt bezet, of dicht bij de frontlijn.

‘Welke Amerikaanse bedrijven zijn bereid om zo veel risico te lopen?’ vraagt Van de Graaf zich af. ‘Zelfs als er een vredesdeal komt, kun je je afvragen hoe lang die stand zal houden. Er zijn heel wat andere landen die voor bedrijven gemakkelijker en interessanter zijn om in te investeren dan Oekraïne.’

Bovendien zijn mijnbouwprojecten duur, complex en tijdrovend. ‘Het duurt tien à vijftien jaar vooraleer een mijn in productie gaat’, benadrukt Van de Graaf. ‘Als Oekraïne hoopt op deze manier Amerikaanse belangen in Oekraïne te creëren, zal het sowieso nog heel lang duren. Het is maar de vraag of het er ook echt ooit van komt.’

Na het gesprek tussen Trump en Poetin: Oekraïne moet hopen dat Poetin het verknalt

Tactische bondgenoot

Het raamwerk voor de deal biedt Oekraïne nog een ander voordeel: het geeft Zelensky een aanleiding om naar Washington te gaan. Naast de symboliek van een bezoek aan het Witte Huis hoopt Zelensky zo Trump opnieuw dichter bij Oekraïne te krijgen. Het bezoek is niet zonder risico. De kans is niet onbestaande dat het gesprek met Trump misloopt.

De Amerikaanse positie tegenover Oekraïne is de voorbije weken fundamenteel veranderd. Zo steunden de VS afgelopen maandag, op de derde verjaardag van de Russische invasie, een VN-resolutie waarin Rusland niet als de verantwoordelijke voor de oorlog werd aangeduid. Die resolutie is niet louter symbolisch, meent Volodymyr Fesenko, directeur van het Center for Political Studies ‘Penta’ in Kiev. ‘Het duidt aan dat de Amerikaanse benadering van Oekraïne fundamenteel is veranderd.’

Fesenko ziet de deal vooral als een ‘tactische’ toenadering van Oekraïne. ‘Dit is vooral een manier om het gesprek met Amerika gaande te houden’, zegt Fesenko. ‘Oekraïne wil absoluut voorkomen dat Trump Amerikaanse wapenleveringen aan Oekraïne tegenhoudt.

In Kiev begrijpt iedereen dat Amerika en Oekraïne niet langer partners en bondgenoten zijn. Bij eventuele vredesgesprekken zullen de Amerikanen niet aan onze kant staan. Zelensky moet er nu vooral zorgen dat Amerika geen regelrechte tegenstander wordt.’

Russische tegenzet

Een wezenlijk risico van die zakelijke aanpak is dat Oekraïne het op vlak van grondstoffen onverbiddelijk moet afleggen tegen Rusland. Zo suggereerde Poetin gisteren nog dat de VS de mogelijkheid zouden krijgen om mineralen te ontginnen in de (door Rusland bezette) Donbas. Het is bijvoorbeeld veelzeggend dat Poetin Kirill Dmitrijev afvaardigde voor de gesprekken met Amerika. Dmitrijev is het hoofd van het Russische Directe Investeringsfonds, en een vriend van Jared Kushner, Trumps schoonzoon.

Het is maar de vraag in welke mate Rusland écht bereid is om inschikkelijkheid te tonen.  ‘Doorgaans houdt Rusland zijn grondstoffen onder de controle van zijn staatsbedrijven’, zegt Van de Graaf. ‘Het zou erg vreemd zijn als Poetin nu plots de deur wagenwijd open zou zetten voor Amerikaanse bedrijven om vrij mineralen te ontginnen.’

Zelfs nu de vrijage tussen Trump en Poetin verontrustende vormen aanneemt, is het maar de vraag in welke mate die blijft duren. ‘Trump koestert echt de illusie dat Poetin vrede wil sluiten’, zegt Fesenko. ‘Hij gelooft dat Amerikaanse bedrijven verwelkomd zullen worden in Rusland. Hij gelooft dat hij Rusland kan losweken van China. De grote vraag is: wie krijgt de schuld als dat allemaal niet blijkt te gebeuren?’

Want dat de wittebroodsweken ooit zullen eindigen, lijkt in de sterren geschreven. Tijdens het gesprek tussen Xi Jinping en Vladimir Poetin van afgelopen maandag toonde Xi zich al uiterst ongerust over de toenadering tussen Amerika en Rusland. De Chinese perstekst benadrukte bijvoorbeeld dat ‘veranderingen in de internationale politiek’ geen aanleiding horen te zijn om het bondgenootschap tussen Rusland en China te heroverwegen.

Op een bepaald moment loopt het onvermijdelijk fout, voorspelt Fesenko. ‘China zal niet toelaten dat Rusland zich op Amerika richt, en Poetin zal zijn alliantie met China niet opgeven. Vroeg of laat zullen de fundamentele tegenstellingen tussen de VS en Rusland opnieuw de kop opsteken.’

Russische politoloog: ‘De oorlog stoppen interesseert Trump meer dan Poetin’