Uw handleiding bij de brexit-onderhandelingen: ‘Iedereen zal verliezen, maar de Britten het meest’

Hebben die Britten wel een strategie voor hun zo gewenste brexit? ‘Het zijn al zo moeilijke onderhandelingen, en met hun verkiezingen maken ze er nog eens een ongezien zootje van.’ Knack sprak met toponderhandelaars over de vechtscheiding met de EU.

Terwijl Britse politici de voorbije weken vooral met zichzelf bezig waren en níét met de voorbereiding van hun echtscheiding met de Europese Unie werkten de Europese onderhandelaars in stilte voort. De teams met experts zijn samengesteld. De tijdstabel ligt vast. De papers zijn geschreven. Het geld is geteld. De onderhandelingstafel in het Brusselse Berlaymontgebouw staat klaar. Nu de Britten nog, want de tijd dringt. Op 29 maart 2019 stopt het meer dan veertigjarige lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk van de Europese Unie.

1. Wie zit er aan de onderhandelingstafel?

De hoofdonderhandelaar voor de Europese Unie is de Fransman Michel Barnier. Hij was niet alleen medeorganisator van de Olympische Winterspelen van Albertville (1992), maar ook Europees Commissaris van Regionaal beleid (1999), Frans minister van Buitenlandse Zaken (2004) en Europees Commissaris van de Interne Markt (2009). Barnier is een politiek superzwaargewicht. Alle brexit-gesprekken worden rond hem geconcentreerd.

Barnier heeft een groep deskundigen rond zich verzameld, in de wandelgangen van het Berlaymontgebouw ook wel Task Force 50 genoemd, naar het artikel in het Europees Verdrag dat de uitstap van een lidstaat regelt. Er zitten twee Belgen in. Philippe Bertrand, die verantwoordelijk is voor de financiële afwikkeling van de ‘echtscheiding’, en Stefaan De Rynck, die zich bezighoudt met communicatie en de relaties met de vele denktanks in Europa. De Rynck, docent aan het Europa College in Brugge, is al jaren een vertrouweling van Barnier.

De belangrijkste vrouw in het team-Barnier is Sabine Weyand, een ‘halve’ Belgische: ze was tussen 2004 en 2007 kabinetschef van Louis Michel (MR) op het kabinet van Ontwikkelingssamenwerking. Deze Duitse uit Keulen is plaatsvervangend hoofdonderhandelaar. Nog een opvallende naam is de Noor Georg Riekeles. Hij wordt verantwoordelijk voor de interinstitutionele relaties, maar is vooral kenner van het zogenaamde Noorse model dat mogelijk als inspiratie kan dienen voor de relatie van de Britten na hun vertrek, zeker als de Britse regering na de verkiezingen van strategie zou veranderen en voor een softe brexit kiezen. Dat kan betekenen dat het VK bijvoorbeeld wél lid blijft van de douane-unie.

Task Force 50 telt twintig ambtenaren, plus administratief personeel, maar dat kan indien nodig worden uitgebreid. De voertaal binnenskamers zal vaak het Frans zijn, want behalve de Franstalige Belg Bertrand zijn ook vijf Fransen lid van het team-Barnier.

Een tweede belangrijke sleutelfiguur aan de Europese kant van de tafel is Didier Seeuws. Hij was woordvoerder van ex-premier Guy Verhofstadt (Open VLD) en nadien van de eerste Europese president, Herman Van Rompuy (CD&V). Hij is een van de invloedrijkste Europese ambtenaren in Brussel, en onderhandelt namens de Europese Raad – zeg maar: de regeringsleiders van de 27 Europese lidstaten. De Duitser Martin Selmayr, kabinetschef van Jean-Claude Juncker en volgens velen de machtigste man in de Europese ‘Brusselse bubbel’, heeft nog flink gelobbyd om de functie van Seeuws binnen te halen. Tevergeefs. Seeuws leidt een team van tien deskundigen. Samen hebben ze een werkgroep: Working Party on Article 50. Die vergadert minstens tweemaal per week. Elk land heeft daarin zijn eigen brexit-afgevaardigde. Seeuws en Barnier zien elkaar minstens eenmaal per week.

Ten slotte is Guy Verhofstadt, voorzitter van de liberale Alde-fractie in het Europees Parlement, aangesteld om de debatten namens die instelling te volgen. Hij heeft aangekondigd dat hij van de brexit-gesprekken gebruik wil maken om de positie van het EP, nu vaak geprangd tussen de Europese Raad en de Europese Commissie, te verstevigen. De liberaal beschikt over een klein brexit-secretariaat, maar kan ook een beroep doen op de expertise van de commissievoorzitters van het Europees Parlement. Een van Verhofstadts uitdagingen is om de verschillende politieke fracties aan boord te houden tijdens de vooruitgang van de brexit-onderhandelingen, want uiteindelijk zal het akkoord niet alleen door de parlementen van alle lidstaten moeten worden goedgekeurd, maar ook door het Europees Parlement. Daarom stelde Verhofstadt een brexit-stuurgroep samen met afgevaardigden van de belangrijkste fracties, die eenmaal per week vergadert. Marine Le Pen (Front National) en Nigel Farage (ex-Ukip) zitten er niet in. Een onderhandelaar: ‘Zij zijn niet bepaald politieke vrienden van Verhofstadt, en het zou bovendien geen goed idee zijn om hen erbij te betrekken als je het overleg tijdens cruciale fases vertrouwelijk wilt houden. Enkele maanden geleden gaf Michel Barnier een confidentiële presentatie aan alle fractievoorzitters van het Europees Parlement. Enkele minuten na afloop twitterden enkele wansmakelijke eurosceptici rond wat er binnenskamers was gezegd.’

Wie zit er aan de andere kant van de onderhandelingstafel? In de eerste plaats David Davis, de Britse staatssecretaris voor de brexit. Hij is door de Britse premier Theresa May aangesteld als haar hoofdonderhandelaar, maar voor hoelang nog? Davis wordt zelfs al genoemd als mogelijke opvolger van de verzwakte premier.

Hij zal op cruciale momenten tête-à-têtevergaderen met Michel Barnier. Davis heeft geen goede reputatie in Brussel: hij zou een zwakke figuur zijn die zijn dossiers niet beheerst. Hij wordt eerder beschreven als a nice chap met wie je een pint kunt drinken. Sommigen beweren dat hij dat net iets vaker doet dan goed voor hem is.

Onlangs stelde Davis tijdens een officiële bijeenkomst bijvoorbeeld voor dat het belangrijke Europese Agentschap voor Geneesmiddelen na de brexit in Londen zou blijven. Te gek voor woorden, zegt een onderhandelaar. ‘Heeft hij wel een strategie, vraag ik me af?’ Het zou volgens een van de onderhandelaars een positief signaal zijn mocht premier May hem vervangen door een sterkere figuur die het dossier kent. Misschien door Oliver ‘Ollie’ Robbins, nu de naaste medewerker van David Davis. Zijn kwaliteiten worden veel hoger ingeschat. ‘De belangrijkste brexit-onderhandelaar over wie u nog nooit hebt gehoord’, wordt hij in de Britse media genoemd. Of ook: ‘The real Mr. Brexit’.

David Davis wordt sinds kort, op verzoek van May, bijgestaan door Philip Hammond, minister van Financiën in haar regering. Dat is een opvallende zet, want vóór het referendum stond hij aan de kant van de remainers.

Davis en Hammond vergaderen één à twee keer per week over de brexit. Het helpt dat het duo in Londen vlak bij premier May woont: Hammond bezet het appartement in Downing Street 10, de premier verkoos de grotere flat op nummer 11, en Davis verblijft op nummer 9. Ver hoeven ze dus niet te lopen om elkaar te zien.

Een derde belangrijke pion in het Davis-team is Peter Hill, die nog voor gewezen Europees Commissaris Peter Mandelson werkte in Brussel. Hij kent de taal, stijl en gebruiken van Europa, en Theresa May benoemde hem onlangs als haar privésecretaris. Dat is een van de invloedrijkste functies in de Britse regering. Hij vervangt Simon Case, die naar Brussel is gestuurd om vandaar uit de onderhandelingen te volgen.

De Europese onderhandelaars zijn ongerust over hun ’tegenstanders’ aan de andere kant van de tafel. Een onderhandelaar: ‘We zien een kloof tussen de professionaliteit van de Britse topambtenaren en het gebrek aan kennis en ervaring bij de politieke klasse. Dat is ongezien in de Britse politiek. Het doet me denken aan de populaire tv-serie Yes, Prime Minister. Wij merken zelfs enige terughoudendheid bij ambtenaren om hun politieke leiders sommige zaken te vertellen omdat ze vrezen dat die de gevolgen daarvan niet goed kunnen inschatten, zoals wat het in de praktijk betekent om de douane-unie te verlaten.’

Niemand weet precies hoeveel mensen in totaal betrokken zijn bij de brexit-gesprekken, maar het gaat om honderden politici, ambtenaren en deskundigen aan elke kant van de tafel. Een onderhandelaar: ‘Dat is nog het ergste van dit alles. Er gaat enorm veel tijd en energie verloren die beter aan andere zaken zou worden besteed.’

2. Waar wordt er onderhandeld?

De Britten weten het nog niet, maar dat gebeurt in Brussel. David Davis zal er weliswaar op aandringen om afwisselend in Brussel en Londen te vergaderen, maar één van de onderhandelaars laat er geen twijfel over bestaan dat het team-Barnier resoluut voor het thuisvoordeel kiest. ‘De Britten moeten goed beseffen dat Brussel ook voor hen nog twee jaar de hoofdstad van Europa blijft.’

De brexit-onderhandelingen zijn uiteraard niet te vergelijken met een voetbalwedstrijd, maar het thuisvoordeel speelt psychologisch wel degelijk een rol, zegt een topambtenaar. ‘Alleen al die vele verplaatsingen met de Eurostar naar Brussel. (sarcastisch) Margaret Thatcher wou die tunnel, dan moeten ze die nu maar gebruiken.’ In Brussel wordt er vergaderd in het Berlaymont-gebouw waar ook de Europese Commissie is gevestigd.

3. Hoe lang duren de onderhandelingen?

Theresa May zette op 29 maart ‘artikel 50’ in werking. Dat betekent dat er vanaf die datum nog twee jaar rest om een ordelijke echtscheiding te bereiken. Dat is niet lang, en er zijn ondertussen al drie maanden verloren gegaan door het uitschrijven van vervroegde verkiezingen in het VK. Is het wel realistisch om te denken dat de onderhandelaars deze zéér complexe (vecht)scheiding zo snel kunnen regelen? Nick Clegg van de Britse Liberaal Democraten beweert dat hij al blij zal zijn als de klus tegen 2025 geklaard is. Een onderhandelaar: ‘Dat is overdreven, maar we moeten dit wel zo snel mogelijk afronden want het zorgt voor veel onzekerheid.’

Vorige vrijdag, één dag na de voor premier May desastreuze verkiezingen, gingen de Europese onderhandelaars het weekend in met het idee dat de Britse regering de start voor de brexit-gesprekken zou opschorten. Dat is niet het geval. Deze week komt een delegatie naar Brussel voor een zogenaamde talk on the talks. Er worden praktische afspraken gemaakt over de onderhandelingen.

Op maandag 19 juni begint het echte onderhandelingswerk. Barnier stelt voor om dat telkens in blokken van vier weken te doen, per hoofdstuk. Het eerste thema is meteen het ingewikkeldste: de rechten van de burgers. Het gaat bijvoorbeeld over Europeanen die in het VK werken en er betaalden voor hun pensioen. Blijven die pensioenrechten bewaard na de brexit, en hoe moet dat worden geregeld?

Daarna wordt onderhandeld over de financiële afwikkeling van de scheiding en de ‘nieuwe grenzen’, onder meer over die tussen Ierland en Noord-Ierland. Volgens sommigen is de brexit dé kans op een hereniging van het eiland, maar voor anderen dreigt er een nieuwe burgeroorlog. Het was veelbetekenend dat Michel Barnier onlangs niet alleen als een staatshoofd werd ontvangen door het parlement in Dublin, maar daarna ook samen met een delegatie naar de grens met Noord-Ierland reisde. De Ierse zaak wordt bemoeilijkt doordat de Britse Conservatieven de steun nodig hebben van de Noord-Ierse Unionisten (DUP). Een onderhandelaar: ‘Er was afgesproken dat Noord-Ierland een speciaal statuut zou krijgen na de brexit, bijvoorbeeld om het binnen de Europese douane-unie te houden. Maar gaat dat nog door met de DUP aan boord?’

Die werkwijze betekent dat drie moeilijke discussiepunten tijdens de eerste fase van de onderhandelingen aan bod komen. Een onderhandelaar: ‘Daar is bewust voor gekozen. Pas als er hier voldoende vooruitgang is geboekt, kan er gesproken worden over de relatie tussen het VK en de EU ná de scheiding, bijvoorbeeld over handelsakkoorden. Het Poolse parlement zal bijvoorbeeld geen brexit-akkoord willen goedkeuren als er niet eerst een fatsoenlijke regeling is getroffen voor de tienduizenden Poolse werknemers in het VK.’

De onderhandelaars hopen de eerste fase van de onderhandelingen af te sluiten in de herfst van 2017. In een ideaal scenario zou er dan een jaar later, in oktober 2018, een globaal brexit-akkoord op tafel moeten liggen. Dat geeft de verschillende parlementen voldoende tijd om het te ratificeren.

4. Wat staat er op de agenda?

Het Europese onderhandelingsteam is ondertussen klaar met papers over de eerste twee thema’s: de rechten van de burgers en de financiële afwikkeling. Volgens de Britse krant The Guardian zal de inhoud van die werkdocumenten het leven van elke Brit veranderen.

Voor het hoofdstuk burgerrechten vertrekt het Europese onderhandelingsteam van het basisprincipe dat alle EU-burgers die nu in het VK wonen en werken hun rechten behouden na de brexit, ook als ze terugkeren naar hun thuisland. Hetzelfde geldt voor de Britten, vooral gepensioneerden, die nu in de EU verblijven.

Enkele voorbeelden. Het Europees Parlement dringt aan op het principe van de familiehereniging. Een Italiaan die in Londen werkt terwijl zijn familie nog in het thuisland woont, zou na de brexit het recht hebben om zijn familieleden over te laten komen naar het VK. Dat kan nu niet volgens de Britse wetgeving, en dus moet dat probleem eerst worden aangepakt. Niet evident, gezien de politieke gevoeligheden in het VK. Of nog: een Pools gezin werkt al jaren in het VK? De kinderen moeten dan de garantie krijgen dat ze later toegelaten kunnen worden aan een Britse universiteit tegen dezelfde voorwaarden als een Brits kind.

Een ander belangrijk onderdeel van de ‘burgerrechten’ is de pensioenregeling. Het gaat om Europeanen die enkele jaren in het VK hebben gewerkt en daar bijdroegen voor hun pensioen. Er moet een systeem afgesproken worden waarbij die rechten behouden blijven en dat het VK die blijft betalen. Ook hier speelt volgens een van de onderhandelaars een zekere ongelijkheid: de 27 EU-lidstaten hebben ongeveer drie miljoen residenten die in het VK wonen. ‘Zij zijn bijna allemaal actief op de arbeidsmarkt. Het VK, daarentegen, heeft één miljoen onderdanen die in de EU wonen, maar de meesten zijn gepensioneerd. 300.000 van hen wonen in Spanje, zijn niet echt welvarend en kosten veel aan de Spaanse sociale zekerheid.’ In Europa zijn er afspraken die het VK verplichten om vele miljoenen terug te betalen aan Madrid.

Daarnaast moet er nog een groot aantal praktische afspraken gemaakt worden. Een onderhandelaar: ‘Ik ben nu al enkele maanden bezig met de voorbereiding van de brexit, maar we ontdekken bijna elke week nieuwe problemen die moeten worden opgelost. We bevinden ons echt op nooit verkend terrein.’

Het VK is bijvoorbeeld gastland van twee Europese agentschappen. Het eerste is het Geneesmiddelenagentschap, dat onder meer licenties verleent voor nieuwe medicijnen. Daar werkt een duizendtal hoogopgeleide ambtenaren. Daarnaast is er het kleinere Bankagentschap met zo’n 200 ambtenaren. Beide instellingen moeten na de brexit verhuizen.

En wat moet er gebeuren met het Europees programma Horizon 2020, dat gaat over research en ontwikkeling? Een onderhandelaar: ‘We zouden graag hebben dat het VK met zijn uitstekende universiteiten hieraan blijft meewerken, maar momenteel ontvangen de Britten 2 miljard euro méér van Horizon 2020 dan dat ze erin stoppen. Het is onmogelijk dat die voordelige deal zomaar wordt voortgezet na de brexit.’

5. Wat gaat dat kosten?

De Britten gaan er nog altijd van uit dat de brexit hen geen pond zal kosten. In Brussel durft niemand on the record een bedrag te noemen, wel dat er flink betaald zal moeten worden. Het eerste cijfer dat de ronde deed, bedroeg zelfs 100 miljard euro. Misschien overdreven, zegt een onderhandelaar, maar het zal toch minstens 60 miljard euro moeten zijn. Dat is iets anders dan wat de populisten lieten uitschijnen in de periode voorafgaand aan het referendum.

De denktank Bruegel onderzocht de financiële gevolgen van de brexit. Hij schat de kosten op 25,4 à 65,1 miljard euro, en de onderzoekers gaan ervan uit dat Londen een flink deel daarvan in 2019 zal moeten betalen, plus een deel in jaarlijkse afbetalingen. Het gaat om brutobedragen: het VK zal nog een tijd geld uit de Europese subsidiepotten blijven ontvangen omdat de meeste programma’s tot 2020 lopen.

De bedragen zijn gebaseerd op het Britse aandeel in eerder afgesloten verbintenissen. Het gaat om contracten die juridisch waterdicht zijn, en Brussel verwacht dat de Britten zich aan die wettelijke afspraken houden. De paper over de financiële afwikkeling somt onder meer een lijst op van veertig agentschappen en acht gemeenschappelijke projecten waaraan het VK financieel gebonden is. Het gaat ook over de pensioenen van de Europese ambtenaren in Brussel, en de lonen van de leerkrachten in de verschillende Europese Scholen tot in 2021. De Britse regering engageerde zich ook tot het betalen van haar deel voor de opvang van vluchtelingen in Turkije. Die belofte moet financieel gehonoreerd blijven, aldus een onderhandelaar.

6. Wie zijn de winnaars?

Veel winnaars zijn er niet. Het korps van tienduizenden lobbyisten in Brussel kan zich in de handen wrijven. Het draait sinds enkele maanden overuren vanwege de nakende brexit. Ook de internationale advocatenkantoren hebben nog jaren werk met de afhandeling van deze bijzondere echtscheiding.

Specialisten menen ook dat de Europese universiteiten zullen profiteren van de Britse uitstap, doordat ze het makkelijker zullen hebben om buitenlandse docenten en studenten naar hun instellingen te lokken.

Op het Europese vasteland kunnen enkele steden profiteren van het verlies van het Europese paspoort van de City in Londen. Met dat paspoort kunnen banken in het VK financiële transacties uitvoeren in de EU. Londen vreest niet meteen voor een catastrofe, maar het staat vast dat sommige instellingen nu of later activiteiten zullen wegtrekken uit de Britse hoofdstad. De Amerikaanse zakenbank JP Morgan heeft net een groot gebouw gekocht in de Ierse hoofdstad Dublin. Vermogensbeheerders in Londen vragen vergunningen aan om ook in Luxemburg te mogen werken. Lloyds Verzekeringen verhuist een deel van zijn activiteiten naar Brussel, en ook de financiële centra in Frankfurt, Parijs en Milaan rekenen op een geleidelijke transfer van activiteiten naar hun stad.

De impact daarvan op Londen en het hele VK is niet min. In de City werken tussen 250.000 à 300.000 bankiers. Dat zijn heel veel lunches, om maar één voorbeeld te geven. En zo komen we aan bij de verliezers van de brexit.

7. Wie zijn de verliezers?

‘Dit is een lose-lose-situatie’, zo vat een van de onderhandelaars het samen. ‘Iedereen zal verliezen, maar de verliezen zullen groter zijn aan Britse kant.’ Ook ons land zal de brexit financieel voelen. België betaalt bijvoorbeeld 3,03 procent van de EU-begroting. Na het vertrek van de Britten kan dat oplopen tot 3,8 procent.

Onze havens zullen trafiek kwijtspelen. Vooral Zeebrugge, dat bijna als een Britse haven kan worden beschouwd. Mogelijk kan het rekenen op financiële steun vanuit de EU. België is bovendien een van de belangrijkste handelspartners van het VK. Vlaanderen exporteerde vorig jaar voor 302 miljard euro goederen naar de andere kant van het Kanaal.

In het Verenigd Koninkrijk zal de brexit volgens de meeste experts een ware verarming van de bevolking veroorzaken. Zeker op korte termijn, vooral bij mensen uit de lagere sociale klassen. En laat het nu net die mensen zijn die massaal voor de brexit kozen. Het proces is al ingezet: uit een recent onderzoek blijkt dat de koopkracht van de Britten een jaar na het referendum flink is gedaald, dat het aantal faillissementen met 6 procent is gestegen, en dat het pond 17 procent van zijn waarde verloor. De dag na de verkiezingsuitslag nam de munt een nieuwe duik.

Het Britse bedrijfsleven zal na de brexit ongetwijfeld ernstige schade ondervinden. Als de Britten zoals aangekondigd uit de interne Europese markt en uit de douane-unie stappen, zullen bijvoorbeeld alle onderdelen die naar en van het VK komen aan de grenzen gecontroleerd moeten worden. Er zullen douanetarieven onderhandeld moeten worden enzovoort. Het Japanse ministerie van Buitenlandse Zaken heeft aangekondigd dat het VK in dat geval niet meer hoeft te rekenen op investeringen.

Een onderhandelaar: ‘Onlangs ontmoette ik enkele directieleden van het farmaceutische bedrijf GSK, dat ook in België een belangrijke vestiging heeft. Het bedrijf transporteert elke maand 40 miljoen doosjes met pillen tussen de EU en het VK. Die mensen maken zich grote zorgen. En onzekerheid is de grootste vijand van een bedrijfsleider.’ Het VK heeft ook een belangrijke auto-industrie, maar een onderhandelaar voorspelt dat het land over twintig jaar geen enkele auto meer zal produceren.

Er zijn liefst 900 internationale akkoorden van de EU waar het VK straks buiten valt: akkoorden in de luchtvaart die cruciaal zijn voor de luchthaven van Heathrow, over handel met Zuid-Korea, over de conventie voor internationaal transport (TIR) enzovoort. De lijst is bijzonder lang. De Britten moeten die na de brexit allemaal heronderhandelen. Dat kost tijd én een bom geld.

Kan de Britse regering die onderhandelingen al opstarten tijdens de brexit-gesprekken? Nee, zegt een onderhandelaar in Brussel ferm. ‘Pas als er voldoende vooruitgang is geboekt in de ordelijke afhandeling van de echtscheiding kan er volgens ons gepraat worden over de post-brexit, bijvoorbeeld over een nieuw handelsakkoord. Maar als Londen vroeger zo’n akkoord zou willen sluiten met de regering in Australië, zal die als eerste vraag stellen: wat is er afgesproken met Brussel? Pas als ze daar een duidelijk antwoord op krijgen, zullen ze de onderhandelingen willen beginnen.’

8. Wat als het misloopt?

Is er een plan B, als de Britten de onderhandelingstafel verlaten en er voor half maart 2019, wanneer de deadline afloopt, nog geen brexit-akkoord is bereikt? Nee. Een onderhandelaar: ‘Dan zullen de trucks stoppen aan de grenzen van het VK, en zullen er geen vliegtuigen meer kunnen opstijgen van Londen naar New York, want de Open Sky-overeenkomst tussen de EU en de VS geldt dan niet langer voor de vliegtuigen van British Airways. Wie zal het aandurven om toch te vliegen zonder een wettelijke basis? Als het VK geen akkoord sluit met de EU over nucleaire aangelegenheden zal Londen geen splijtstof meer kunnen invoeren. Er ontstaat dus een gigantische rechtsonzekerheid. Misschien kun je het nog best vergelijken met het instorten van de witte kliffen van Dover.’

Het enige reddingsmiddel dat dan overblijft, is snelle en voorlopige overgangsmaatregelen uitwerken. ‘De Europese en Britse economieën zijn zo in elkaar verstrengeld dat de hele constructie dreigt om te vallen als je er een onderdeel uithaalt. Dus ik hoop dat enige realiteitszin zal neerdalen over Westminster, want daar hebben we nog niet veel van gezien.’ Om die reden zal Michel Barnier niet alleen zijn werkdocumenten publiceren op zijn website, maar ook die van de Britten. Een onderhandelaar: ‘Hopelijk zal die transparantie hen aanzetten tot meer openheid, meer realiteitszin en minder sloganeske taal.’